Генрых Далідовіч - Пабуджаныя

— А я, лічы, патраціў гэтыя гады марна.

— Ну, не прыбядняйся, Дзед,— не даў яму самазневажацца Лашковіч.— Як сказалі хлопцы, i сам быў малайчына, i ў іншых дух падымаў, i патрэбныя слоўнікі складаў. Гэта — не марнатраўства, a духоўнае інтэлігенцкае жыццё... Іншыя не толькі не варухнулі пальцам, але нават i не думалі пра гэта. Некаторыя i выракліся роднага, i з усіх сіл, з імпэтам тапталі сваё дзеля кар'еры. Усселіся народу на карак i смокчуць з яго кроў, як п'яўкі. Усе іхнія думкі толькі пра свой жывот, усе інтарэсы — найперш страўнікавыя... Мусіць, нідзе няма столькі гэткіх інтэлігентаў-пустацветаў, вырадкаў, як у нас.

— Ты па-ранейшаму з эсэрамі? — запытаў Алесь.

— Не ведаю, Дзед...— прамовіў той. Замаўчаў, падумаў ці, можа, шукаў патрэбныя словы.— Як у свой час пацягнула да ix, так цяпер адварочвае. I не толькі ад эсэраў...

— Што — так? — здзівіўся Алесь.

— Як казаў, многа чаго ліцазрэл. У тым ліку i ўсю ссыльную брацію. Як убачыў, сярод яе ёсць сапраўдныя шчырыя, сумленныя, высакародныя людзі, але ўсе іхнія высокія парыванні — лухта. Яны не ведаюць, што ix толькі спажываюць. Тыя, хто таксама лічыцца перадавым, прыгожа i пафасна вяшчае, але крывадушнічае i маніць, дабіваецца толькі сваёй карыслівай мэты — улады. I ўлады глабальнай. Павер мне, вельмі складаная гэта з'ява — удзельнікі розных тайных гурткоў... Часам усё гэта — масонскія штучкі-дручкі...

— Ты сустракаўся i з гэтымі?

— З імі i ты сустракаўся! Але паспрабуй пазнай ты яго — патайнога, з выгляду шчырага, добрага, а на справе двудушнага i злога. Ён, бывае, пяе пра ўсеагульнае шчасце, як салавей, ды віжуе, як ты слухаеш, што думаеш i робіш. Прыдатны — паспрабуе завабіць да сябе, нязручны — махне на цябе рукою альбо будзе хітра трэціраваць. Сам жулік, падлюга, але якраз цябе зняславіць, сябе падасць як гуманіста, як барацьбіта за народнае шчасце...

— Дык у чым ты расчараваўся?

— Я доўга, браце, лічыў: тайна светастварэння, жыцця, роду людскога, яго мэт не разгаданая, але ў кожным пакаленні разумныя людзі стараліся шчыра пазнаць усё — растлумачыць, ацаніць, перайначыць, як кажуць, «для чалавечага шчасця». Але цяпер я ведаю: здаўна былі i хітруны. Яны яшчэ ў сівую даўніну зразумелі: чалавек ёсць чалавек, ён i яго справа смяротныя. А вось бог i яго справа — вечныя. Мудрацы не маглі аб'явіць сябе багамі, але яны аб'явілі сябе богавымі любімымі дзецьмі... Адпаведна, сабе прысвоілі богаву місію. Місію панавання над светам. Так з'явілася старая Біблія. Калі ж ім ці не верылі, ці не слухалі ix, заявіўся Хрыстос з новаю Бібліяю: раз не ўдаецца ўпарадкаваць свет аднаму народу — давайце ўпарадкоўваць яго ўсе разам, але з адным богам у сэрцы... Пасля пайшлі філосафы, эканамісты. Яны ці то развівалі Хрыстова вучэнне, то разбівалі яго... Яны, лічу я, наўмысна вылучылі процьму філасофскіх думак, канцэпцый, ідэй, у тым ліку i вельмі прывабных, каб не памагчы, а яшчэ болей заблытаць цябе... Каб ты сноўдаўся ў пошуках ісціны ў загарадцы, раз за разам утыкаўся ў кут i не бачыў ніякага выйсця, расчароўваўся ва ўсім, апускаў рукі. Якраз такі ты, спакутаваны, хітрым i трэба. Каб зрабіць цябе авечкаю ў статку. A калі не траціш надзеі, шукаеш ісціну, замінаеш, дык цябе могуць зганьбіць, растаптаць... I больш. Хітрыя i двудушныя дзеля сваіх тайных амбітных мэт гатовы не толькі апустошваць людскія душы, але i загадваць свае ідэі, праліць мора крыві...

Алесь нічога не прамовіў, адчуваў: сапраўды, Лашковіч шмат у чым зняверыўся.

— Ну i да чаго ты дадумаўся? — запытаў пасля.

— Амаль ва ўсіх гэтых «філосафаў», «ловцов душ» глабальныя мэты! А на чорта мне, сыну невялікага народа, сусветны апетыт? Нам увесь свет не трэба. Нам трэба, каб кожны чалавек на свеце, наш у тым ліку, меў волю, добры кавал зямлі, хату, права на роднае слова, на сваю душу, на сваю дзяржаву, урэшце! Я не хачу ўсё гэта кроўнае, але на мове «барацьбітоў за ўсеагульнае», маўляў, «малое i вузкае», размываць у сваім народзе i прапаведаваць «вялікае», але згубнае.

— Дык ты, як могуць сказаць твае праціўнікі, «скаціўся да ліберальнага народніцтва»?!

— Падняўся, Алесь. Бо, як справядліва пісаў Дастаеўскі ў «Дзённіку пісьменніка», наш паратунак — не ў самааплёўванні, a ў самапавазе. Самазнявага — тая ўмова, пры якой лёгка збэсціць, заняволіць, а то i разбурыць любы народ.

— Як кажуць, «былы рэвалюцыянер стаў кансерватарам, а то нават i рэакцыянерам»! — пажартаваў Алесь.

— А, да слова, Дастаеўскі не адмовіўся ад многіх сваіх юнацкіх ідэй? Дык што з ім выйшла: ён памыліўся ці, наадварот, знайшоў сябе?