Віктар Казько: Выбраныя творы ў двух тамах. Том І

Будзе суд — ці то ява, ці то сон... Пастануць у рад усе Махахеі, Роўды, Барздыкі, што некалі жылі на зямлі. Будуць там і бацька і маці Мацвея. Аднойчы герой Віктара Казько прыходзіў ужо да сваёй маці, што памерла, каб расказаць, як жыў без яе. Там, у «Вісакосным годзе», яна адмовіцца слухаць, загадае пайсці, таму што не прыспеў яшчэ яго час расказваць, няма яшчэ пра што, усё яшчэ наперадзе. I цяпер Мацвей у гэтую пакутлівую яму ноч будзе спадзявацца, што маці даруе яму, будзе спадзявацца, што здолее апраўдацца за тое, што зрабіў, што парушыў яе і бацькаву магілу, што хлусіў сабе і бяздушным жалезам дратаваў сваю зямлю. Але ж хлеб будзе, хлеб!.. «Я сын ваш»,— патрабуе Мацвей абароны. I пачуе страшнае: «Ты не існуеш больш для нас...»

Ці то ява, ці то трызненне... Пераплятаюцца яны ў раманах гэтага пісьменніка. I ява бывае яшчэ больш фантастычнай, чым трызненне, сон, а сон — больш рэальны за яву.

Але няма ў Мацвея часу азірнуцца, і асязальная толькі хвіліна. «Коней хутка гонім, насцёбваем»,— папярэджвае Барздыка. Не чуе Мацвей — сушыць балоты, спрамляе рэчку, капае канавы, разбурае жытло, радуецца, што рукі ў яго развязаныя і ён можа рабіць з Княжборам усё, што пажадае.

Толькі ці ўсё даруецца хлебам?

I ці народзіцца жыццё ў зоне знішчэння?..

Перакрыжуюцца, сыдуцца ў рамане дзве плыні — вечнае жыццё і неўтаймаваная, бяздумная прага яго пакарэння,— пойдзе па княжборскай зямлі Жалезны Чалавек, клічучы сумленне, закрычыць, заплача па страчаным мінулым і будучым Галоска, і Чортава прорва зацягне ў сваё бяздонне ненавісны трактар. Зямля пачне адчужацца ад таго, што было штучна ўжыўлена ў яе цела. Пасля першых, неймаверных ураджаяў растрэскаюцца ад засухі палі. Завіхурыць чорная бура. Сярод лета шэранню пакрыюцца азімыя. Асушанай зямлі недададзена вады...

I раптам падасца, што «ўсё гэта ўжо было, было з людзьмі, толькі калі?..».

— Сатвары ваду...

— Што ты, старая, пра што ты?.. Я ж табе не Госпад-Бог.

— Не можаш?

— Не магу.

— А я ведаю, што ты не можаш. А была вада. I кладачка ў той вадзе.

А мо і сапраўды ўжо было?..

«I сказаў Бог: ды збярэцца вада, каторая над небам, у адно месца, і ды явіцца суша. I стала так... I пазваў Бог сушу зямлёю, а сабранне вод пазваў морамі. I ўбачыў Бог, што гэта хораша».

«Быў лес...», «Была вада...», «I кладачкі ў ёй...» Было?.. Не было... I што ён, Мацвей, учварыў з гэтай палескай зямлёй і гэтай вадой, сваёй хатай?..

Махахей яму скажа: «Ты міну пад Палессе падвёў». I адзінае, што можа зрабіць Мацвей, каб напаіць зямлю, выратаваць хлеб,— узарваць шлюз, спусціць сажалку, ім жа выкапаную. I, такім чынам, прызнаць, што ён нічога не будаваў і не ствараў, а па самым пачатку толькі разбураў.

«I за што так... за што?» — гэта ты сам сябе спытай... I бязлітасным будзе Мацвею суд яго сумлення.

ВЯРТАННЕ ТРЭЦЯЕ

«Хроніка дзетдомаўскага саду»

Кружыць, пятляе гэты раман, заманьвае то балотнымі агеньчыкамі, то праменьчыкам ліхтарыка ў руцэ дзетдомаўца, то светлай весняй яблыневай квеценню...

Крытыкі разважаюць: спавядальная проза? поліфанічны шматгалосы раман? свабодная форма? адкрыты раман?.. Як быць са шматлікімі ўстаўленымі навеламі і публіцыстычнымі адступамі. А яшчэ ж, як заведзена ў гэтага пісьменніка,— і ўспаміны, і сны, і міфы... I сам аўтар падкідвае: не люблю сюжэта, ён у мяне не атрымліваецца... I пра артыкул, што некалі чытаў, узгадвае, дзе гаворка пра раман-эсэ, раман-даследаванне...

— Ведаеш, з аднаго боку, прыдумляеш абсалютна ўсё, з другога — прыдумляць нічога не трэба, усё ўжо існуе ў жыцці.

Кружыць гэты раман.

Кружыць аўтар. З першых паслярэвалюцыйных гадоў пераносіць дзеянне ў гады васьмідзесятыя, зноў вяртаецца назад — у вайну, у дзетдомаўскае дзяцінства... То спыніцца перад суроваю ніткай, якой з-за недахопу дроту ахоўвалася граніца ў дваццатыя гады, то прымусіць глынуць сіняга цыгарэтнага дыму ў аднапакаёвай хрушчобе, то, імкнучыся прэч ад здушанасці гарадской кватэры, ад нематы белага аркуша паперы, завядзе на масточак над празрыстай рэчкай, дасць спатоліць смагу бярозавікам...

Кружыць Споўдала, забіты некалі каралём браканьераў Барталамеусам Шпаковічам апошні зубр. Зубр, што бачыў на сваім бясконцым веку апошняга ятвяга. Зубр, які ажыў, рукамі чалавека і ў пакутах чалавечага сумлення адроджаны. Ці то ён вярнуўся з «Песні пра зубра» Мікалая Гусоўскага горды сімвал беларускай зямлі, ці то з запаветнай пушчы выйшаў па бетонку, каб ашчадна ўзяць з рук чалавека цёплы акраец хлеба. Вольны, магутны звер, што прыпяў свінец браканьерскай стрэльбы, прыкрыў сабою сям'ю баброў — бездапаможнае, мірнае, крохкае жыццё...