Генрых Далідовіч - Свой дом

Паў у 1938-м. Яго імем названа мінская вуліца.

Цішка Гартны (Зм. Жылуновіч) — яркі прыклад таго, як разняволіў, падняў чалавека Вялікі Кастрычнік. Рабочы, пісьменнік, Цішка Гартны, усёй сваёй плоццю ўспрыняўшы ленінскія ідэі і ў 1918-м стаўшы бальшавіком, уяго ў першы год Савецкай улады вырас у буйнага грамадскага і дзяржаўнага дзеяча. Ведучы палемічную вайну з БНР, спрачаючыся з Мясніковым і са Сталінам, гуртуючы вакол сябе беларускіх камуністаў, сярод якіх амаль усе былі рабочымі, сялянамі, ён зрабіў выключна шмат для таго, каб спачатку падрыхтаваць думку для абвяшчэння, а пасля і абвясціць Савецкую Беларусь.

Мала ён пакіраваў беларускім урадам, усяго нейкі месяц, але той падмурак, які ёп заклаў, трымае нас і цяпер. Пазней Цішка Гартны працаваў як выдавец, рэдактар і пісьменнік. Амаль пастаянна ашальмоўваўся, а ў 1937-м у сталінскіх засценках яго давялі да страшнай гібелі.

Адноўлены ў партыі толькі ў 1988 годзе. Названы ягоным імем вуліцы, але помніка ў Мінску яму пакуль што няма.

Чарвякоў. Доўга, займаючы высокія пасады ва ўрадзе БССР, паказваў прыклад, як трэба сыну народа дбаць пра свой народ. Але бязлітасная сталінская сістэма не толькі не дала разгарнуцца, але ламала, глушыла ў ім усё чалавечае, а ў 1937-м гвалтам абарвала яму жыццё.

Чарвякоў варты таго, каб Мінск ушанаваў яго помнікам.

Скарынка, Лагун, Усціловіч, Дыла, Чарнушэвіч, Шантыр, Квачанюк, Фальскі, Клыш, Хрэнаў, Няцэцкі, Дзедзя, Крыцкі, Салтынаў, Жукоўскі, Рыбак, Савуніч, Блізнюк, Мазур, Балбека, Драка-Дракон і ікні, і інш. Яны ў цяжкім 1918 годзе згуртаваліся вакол Белнацкома і Белкамсекцый, памаглі дабіцца законнага права беларускага народа на сваю дзяржаўнасць, некаторыя з іх былі ў першым урадзе, але мы сёння, на вялікі свой сорам, амаль нічога не ведаем пра тых, хто падбаў пра нас у тыя далёкія, віхурныя гады, а пазней, можа, жыццём паплаціўся за гэта...

Васілевіч у 20-я гады звязаў свой лёс з Інбелкультам, пісаў успаміны, артыкулы па беларускім рэвалюцыйным руху, апавяданні. Часта, як амаль і ўсе, хто пачынаў тварыць да рэвалюцыі, меў на арэхі ад тагачасных маладых пісьменнікаў «за дзядоўшчыну».

У 1930-м яго арыштавалі як «нацдэма», судзілі і вывезлі на Калыму. Праз тры гады зайшоўся ад голаду і хвароб.

Лашкевіч. Яшчэ ў 1919-м парваў з БНР, прызнаў Савецкую ўладу, адышоў ад палітыкі і займаўся мовазнаўствам. Стаў прафесарам, аўтарам некалькіх арыгінальных кніг. У 30-я гады яго бязлітасна цкавалі за «буржуазнасць», за «нацыяналізм», у 1935-м рэпрэсіравалі. Загінуў у адным з сібірскіх лагераў перад пачаткам другой сусветнай вайны. Хоць сказана, што за ім, як і за Васілевічам, «няма саставу злачынства», але яго імя асобныя бессардэчныя «а ля вучоныя» ашальмоўваюць і цяпер.

Муха. У 30-я гады гісторык-акадэмік. Расстраляны ў 1937-м.

Нядоля. Памёр ад сухотаў у 1920-м. Доўга лічыўся польскім агентам, ворагам Савецкай улады. Справядлівасць перамагла толькі ў 1988-м, калі выйшла адзіная кніга яго паэзіі, што вярнула аўтару добрае імя.

Ян Ланкійскі памёр у 1919 годзе за мяжой ад сухотаў. Адносіны да яго дваістыя.

Антон Лапкінскі. У 1919 годзе, будучы адным з лідэраў Рады БНР, спрабаваў паразумецца з Пілсудскім, дабіцца аўтаноміі Беларусі ў складзе Рэчы Паспалітай. Калі паразумення не выйшла, адышоў ад палітыкі, займаўся навукай, культурай, пісаў успаміны, выкладаў у гімназіі.

У 1939-м, калі заходняя і ўсходняя беларускія землі аб'ядналіся ў БССР, прызнаў Савецкую ўладу і быў гатовы з ёю супрацоўнічаць, але неўзабаве яго зняволілі і ўжо ў даволі пажылым узросце паслалі ў сібірскія лагеры зведаць усе кругі дантавага пекла. Памёр адразу пасля вайны. Цяпер, у 1989-м, прызналі, што і за ім «няма саставу злачынства». Але некаторыя вучоныя-грамадазнаўцы па-ранейшаму настроены супраць яго варожа.

Д з е д з я. Памёр на 97-м годзе свайго жыцця як «ціхі пенсіянер».

Скураны. На пачатку 20-х гадоў дабіваўся аўтаноміі Беларусі ў складзе Рэчы Паспалітай, а пасля ўвайшоў у польскі ўрад і служыў яму. У 1939-м недзе знік, як скрозь зямлю праваліўся.

Я н к а в і н ы (168 двароў) у 1943 годзе, у блакаду, згарэлі, а іхніх ацалелых людзей фашысты вывезлі ў Германію. Адрадзіліся ў канцы саракавых гадоў (цяпер у іх 65 хат). Вёска, як і ўся Беларусь, а таксама як і ўся акупаваная фашызмам савецкая зямля, у гады вайны і нейкі час пасля яе аб'яўлялася Сталіным «не внушающей доверия» — усяго разам гэта амаль 70 мільёнаў чалавек, трэць даваеннага савецкага люду.

Падзеі, чалавечыя лёсы, лёсы, лёсы... Колькі яшчэ трэба расказаць пра наш зялёны, рачны і азёрны запарушаны чарнобыльскай бядой край, пра нашых добрых, працавітых і цярплівых людзей, пра маіх янкавінцаў!