Генрых Далідовіч - Гаспадар-Камень

«I што буду ўвесну рабіць?— зноў жахнуўся.— Як буду гной вазіць? Араць? Пазычыш каня — у такі хамут залезеш, што i не выцерабішся з яго. На ўсё лета. За жыта, за картофлю, што ўзяў у Гарбацэвіча,— адрабі, за каня — адрабі, дык... Ці мне, старому, адрабляць! Маладыя гаспадарылі б. Вот, таўчы яго камары, не шанцуе, дык не шанцуе. У Гарбацэвіча i кароў, i коней куш, колькі — i ніякая трасца ix не бярэ. А тут... Праўду кажуць: багатаму чорт i дзяцей калыша».

Выйшаў з хлява.

Убачыў: ідзе ў двор чалавек. Aгa, Алесь Нямкевіч.

— Добры вечар, дзядзька Сцяпан,— усміхнуўся Алесь. Вясёлы, здаецца, памаладзелы.

— Добры вечар, Алеська,— адказаў ён, не могучы зірнуць шчыраму, неразлучнаму маладзейшаму сябру ў вочы. Той, кажуць, кахаецца з Кацярынаю Сяргеенкаваю: як толькі Алесь вярнуўся з Вільні, дык Сяргеенку вымазалі глінаю вароты. Але i ўчора, кажуць. Алесь i Кацярына сустракаліся. Дык вось неяк i няёмка пазіраць у вочы таму, хто падходжвае да замужняя кабеты.

Парукаліся. Сталі каля пахіленага плота.

— Няма, дзядзька, сапраўднай вясны.

— Ды чорт яго ведае, што робіцца! I на свеце, i з прыродаю.

— Прачыталі газеты? — усміхнуўся Алесь.

— Чытаць-то начытаўся,— махнуў ён рукою.— Але хіба разбярэшся, што робіцца на свеце, у Пецярбурзе? Не разбярэшся. Туманоў, таўчы яго камары, многа. Усе ж дакляруюць табе залатыя горы, а карысці ад ix даклярацый ні халеры...

— Перамелецца ўсё неўзабаве...

— Перамелецца, канечне,— згадзіўся Чорны.— Дык хадзем у хату, аддам газеты. Бо Міхайла i Пятро мае агледзелі, просяць даць. A ім дай — дык, лічы, i прапала. Скураць.

— Чытайце самі i ім дайце,— сказаў Алесь.— Я шмат газет навёз. Хопіць нам, хопіць i вам. Я да вас па другім дзеле, дзядзька Сцяпан. Хачу, як i ўчора казаў, сваю школку ў Янкавінах адчыніць. Адразу пасля вялікадня. Собаліха падмелася ўпусціць у хату. Дык вот збіраю вучняў. Павучу, калі днём, калі ўвечар. Хай умеюць чытаць, пісаць i па-свойму.

— Яно так, Алеська,— згадзіўся Сцяпан Чорны.— Дзела гэта добрае. Я сваіх унукаў трымаць не буду. Хай ідуць, хай дакладаюцца. Як вы кажаце, хоць трохі павучацца, на куль пасвіць каровы. Але ж... Я вам цяпер не магу заплаціць... Ніяк... Каторы ўжо час няма хлеба. Картофлі на насенне не хваціць...

— Я ж не гавару пра плату,— прамовіў Алесь.

— Мала што не гаворыце. Я ж ведаю: чалавеку за працу трэба плаціць. Хіба ўжо ўвосень заплацім...

— Я ні ад кога нічога не вымагаю, дзядзька. Аддасцё ўвосень — добра, не аддасцё — такой бяды. Абы дзеці вучыліся, не раслі невукамі...

— Залатая ў вас душа, Алеська! — паківаў галавою Чорны.— Такіх людзей мала цяпер на свеце.

— Што пра гэта думаць,— сумеўся Алесь.— Іншае мне баліць: не ўсе хочуць пускаць дзяцей у маю школу. Нават i мае дзядзькі, Грыгарцэвічы i Касцюкевічы. Ды што пра дзядзькоў гаварыць? I бацька супраць, каб я адчыняў школу. I ў Засценку мнуцца. То кажуць, настае час ячмень, авёс сеяць, кароў пасвіць, то... Вот увосень ужо могуць пусціць... Баяцца, словам, маёй школы. Бо i Сяргеенка, i Лядзяш адбіваюць, палохаюць.

— Люд наш асцярожны...— уздыхнуў Чорны.— Але калі надумаліся, Алеська, дык адчыняйце. Я сваіх унукаў прышлю. I браты мае сваіх дзяцей пусцяць. Навука не зашкодзіць. Навука ест навука. Мы ні Сяргеенку, пі Ледзяша баяцца не будзем. Бо нічым не ўскураюць яны нас.

— Ну то дзякуй, дзядзька,— пацёр рукі Алесь, зарадаваўся.— Пайду ў Засценак. Пастараюся i шляхцічоў уламаць. Уламлю тых, дык за імі ўсе сваіх дзяцей пусцяць...

Гарбацэвіч якраз сядзеў у хаце, падшываў хамут. Як зайшоў ён, Чорны, падняў галаву з рэдкімі ўскудлачанымі, злямчанымі русявымі валасамі, зірнуў праз акуляры, што віселі, лічы, на самым кончыку тоўстага носа. Акуляры былі зачэплены ніткамі за вушы. У адным вочку было трэснутае цьмянае шкло, у другім шкла зусім не мелася.

Гарбацэвіч тут жа апусціў галаву. Як i не заўважыў яго, гэткага госця.

Сцянану такая ўвага была не ў навіну. Ён ведаў: ні ў Засценку шляхта, ні тут Гарбацэвіч не лічаць яго за чалавека. Ды яшчэ, можа, гаспадар быў i раззлаваны: у хаце, як ён чуў з двара, сварыліся. Праўда, як ён зайшоў, усе адразу ж змоўклі. Гаспадыня, Вікця, стаяла пры камінку, пры лучыне, i выцірала далонню слёзы на шчоках, дзеці, Віця i Анелька, сядзелі абапал стала насупленыя, як маладыя совы. Можа, i ад таго насупіліся, што ix не пусцілі ў вёску на гулянку. Бо ўсе цяпер, на сходніх днях вялікага посту, не пускаюць сваіх маладых на гулі, змушаюць больш, чым калі, маліцца, чытаць святыя кнігі.

— Добры вечар у хату! — павітаўся Сцяпан бадзёра.