Нам было па сямнаццаць гадоў, мы сьпявалі пад гітару песьні Beatles i Rolling Stones, зь цікавасьцю паглядалі на дзяўчынаў, давалі нырца ў празрыстую Нарач і нам здавалася, што ўсё жыцьцё будзе такім жа сьветлым і бясхмарным, як неба тым блаславёным годам. А між тым над галовамі нашымі ўжо вісела калматая хмара: праз чатыры гады прыстаўлены да нас з Шлыкавым асьведамляльнік паведаміў, што «органы» цікавіліся ў свой час – на якую халеру мы цягаліся ў Вільню, і ці мелі там сустрэчы зь літоўскімі нацыяналістамі.
Цягаліся мы туды ўпяцёх, зь літоўскімі нацыяналістамі не сустракаліся – сустрэчы такія наагул не ўваходзілі ў нашыя пляны, — а вось з «братамі па розуму» сустрэцца давялося. Адзін з нас, Сашка Мікуліч, даволі спрытна брынкаў на гітары і вечарамі, седзячы на нарачанскім беразе — акурат на гэтым месцы цяпер збудавалі водныя атракцыёны, – мы хорам сьпявалі свой рэпэртуар. Была ў тым рэпэртуары і знакамітая Venus групы Shoking Blue. У першы ж вечар грымнулі тую Venus, да нас падбеглі тры хлопцы – іхны намёт стаяў непадалёку – і задыхана прамовілі: «Перапішыце словы!» Словаў, прызнацца, мы й самі добра ня ведалі, а таму, спаслаўшыся на адсутнасьць паперы і асадкі, прасьпявалі Yesterday й Paint It Black.
Нашыя новыя знаёмцы былі зь Вялейкі, таксама захапляліся бітам і крыху брынкалі на гітары. Праз колькі месяцаў, увосень, слухаючы чарговую музычную перадачу Radio Sweden, пачуў мэлядычны голас рэдактаркі музпраграмаў Тамары Юхансан: «А для вас, Саша зь беларускага гораду Вялейка, а таксама для нашай сталай слухачкі Лінды з эстонскага гораду Кохтла-Ярве перадаём песьню Venus», — і я адразу згадаў чарнявага хлопца, зь якім пазнаёміўся на Нарачы.
Дарэчы, гэты Саша «падбіў» мяне на эпісталярны подзьвіг. Я таксама паслаў некалькі лістоў на Radio Sweden, пры гэтым музычныя заяўкі выконваліся, але імя майго ні Тамара Юхансан, ні ейны калега Ульф Цэдэніюс не называлі. А дзесьці напярэдадні Новага году Віцька Бушуеў – ён вучыўся ў паралельнай клясе – па страшным сакрэце паведаміў, што двух ягоных сяброў «цягалі ў кантору» й дапытваліся: хто зь іх пісаў лісты на заходняе радыё? Мяне, праўда, гэтым разам нікуды не цягалі. Лісты я не падпісваў, укідваў, дзеля кансьпірацыі, у суседнім Полацку, і эпісталярны подзьвіг (ужываю такі эпітэт без гіроніі) пісягоў на сэрцы не пакінуў. Павезьлі мяне ў КГБ толькі праз чатыры гады. І ўжо не як зацятага бітніка, а як «нацыяналіста».
Ну а да Вільні мы ўсё ж такі датупалі – на сёмыя содні вандроўкі. І літоўская сталіца паўстала перад вачыма менавіта такой, якой мроілася, і паветра ля Вострай Брамы пахла растопленым воскам і язьмінам.
У дзясятай клясе канчаткова закінуў вучобу. Вучыцца было проста не цікава, да таго ж, з-за дрэннага зроку, нічога ня бачыў з дошкі. Дзень да дня бегаў па горадзе з магнітафонам, слухаў ВВС і расейскую «Свабоду», чытаў тыднёвік «За рубежом» і часопіс «Журналист», пісаў нататкі ў мясцовую газэту і захапляўся Гэмінгуэем.
Ужо й ня памятаю — хто мне даў тую кніжку. Танклявую дзетгізаўскую кніжку з пушком на вокладцы і шыхтом няроўных літараў: “Старик и море”... Чытаючы гісторыю аб кубінскім рыбаку, аб ягоным змаганьні зь вялізнай меч-рыбай, я, наваполацкі шкаляр, упершыню адчуў — які мізэрны чалавек у параўнаньні зь бяздоннай глыбінёй акіяну, і як самотна яму пад высокімі зоркамі.
Гэта потым я прачытаў “Сьмерць героя” Олдынгтана, “Трыюмфальную арку” Рэмарка, “Чужаніцу” Камю, “Майстра і Маргарыту” Булгакава, “За шклом” Мёрля і зразумеў, што Мэксыканская затока — не адзіная прыгожая мясьціна ў сьвеце, а Гэм — далёка не апошняя старонка сусьветнай літаратуры. Але тады, пры канцы шасьцідзясятых, маім кумірам быў Гэмінгуэй, і я ўрачыста ўмацаваў над пісьмовым сталом партрэт першага і, як здавалася, апошняга песьняра імклівага Гальфстрыму.
Узімку 71-га, падчас вакацыяў, я гасьцяваў у піцерскай цёткі і за пяць дзён, не выходзячы з кватэры, прачытаў тры тамы гэмінгуэеўскага чатырохтомніка (цётка працавала бухгальтаркай ў кнігарні і ў яе было шмат цікавых і рэдкіх на той час кніг). Адну таміну прачытаць не пасьпеў і ўзяў з сабой у дарогу. У цягніку, як толькі разьвіднела, панурыўся ў чытаньне. За вокнамі плылі зьнявечаныя зімовай адлігай краявіды, над галавой зацята хроп жаўнер тэрміновай службы, насупраць, ля ног свайго дзіцёнка, сядзела раскудлачаная цётка, якая ад самага ранку ела крутыя яйкі, поўнячы прастору невыносным яечным смуродам, два дзядзькі з суседняга купэ раз за разам прасілі ў цёткі конаўку, а тая не давала, прамаўляючы адну і тую ж фразу: “Эта для рыбёнка”, прыспаная правадніца грымела пустымі пляшкамі, незадаволена бубнела на дзядзькоў: “П’яніцы няшчасныя”, а я, водзячы носам па старонках, чытаў шчымлівы раман пра каханьне лейтэнанта Фрэдэрыка й мэдсястры Кетрын. Цягнік прамінуў станцыю Бычыха — мясьціну, дзе нарадзілася мая маці — і ў тую ж хвіліну, упершыню ў жыцьці, у душы нарадзілася пякучая крыўда за матчын край, у якім, як у вапнавай яме, дагаралі мова, вера і памяць, дзе сінім агнём згарэлі цэрквы і касьцёлы, магнацкія замкі і хаты-пяцісьценкі, сьвятыя абразы і старадрукі, дзедаўскія гаршчкі і бабчыны вышыванкі, пайшлі дымам гонар і сумленьне, сьмеласьць і мужнасьць, дзе згарэлі лепшыя людзі, а тыя, што засталіся, кешкаліся на дне ямы, пілі “Санцадар”, грымелі пустымі пляшкамі, хадзілі на дэманстрацыі, выракаліся ўсяго сьвятога, пісалі заявы аб прыёме ў КПСС, ставілі помнікі людажэрам, стаялі ў бясконцых чэргах, сьмярдзелі крутымі яйкамі і закарэлымі шкарпэткамі, сцалі на старажытныя муры, завіхаліся на прысядзібных дзялянках, паціху раскрадалі савецкую дзяржаву, ненавідзелі чэхаў, амэрыканцаў і гэбраяў і, прыхоўваючы кемлівую сялянскую ўсьмешку, білі ў ладкі крамлёўскім валадарам.
Читать дальше