Два летнія месяцы адседзеў за падручнікамі – трэба ж было некуды паступаць, — пасьля чаго, праўдамі і няпраўдамі (пісьмовую матэматыку сьпісаў), паступіў у мясцовую філію Беларускага тэхналягічнага інстытуту, якую сталічна-акадэмічныя снобы не без падставаў называлі сьвінагадоўчым комплексам. Комплекс быў на 1000 галоў і мае душэўныя парываньні былі скіраваныя на пошук галоваў, неабыякавых да ідэі свабоды і нацыянальнага адраджэньня.
На нашым патоку палова студэнтаў была зь вёскі — вось да іх я і пачаў “пад’яжджаць”, мяркуючы, што калі яны генэтычна зьвязаныя зь беларускай мовай, то пасьля пэўнай апрацоўкі гамузам стануць у шыхты змагароў за Бацькаўшчыну. Гэта цяпер я разумею, што вёска даўно ўжо згубіла ўсялякія духоўныя пачаткі і ёсьць у сутнасьці рассаднікам паталягічнага халуйства і нацыянальнай дэградацыі (ці не таму сярод навачасных адраджэнцаў спрэс адны месьцічы ды “мяшанцы”), а тады, у верасьні 71-га, пачуўшы вясковы пранонс, я лез да яго носьбіта ў знаёмцы, гаманіў пры гэтым па-беларуску і бачыў на тварах былых вяскоўцаў ці то спалох, ці то недавер, ці то ніякаватасьць.
З той пары запомнілася адна размова. Мы, чатыры студэнты, яшчэ добра не перазнаёміўшыся, ехалі ў кодабе цяжарніка “на бульбу”, і я, вядома ж, усчаў гаману ў пэўным кірунку. Маўляў, францускія студэнты на бульбу ня езьдзяць — для тамтэйшай эканомікі падобныя непрадукцыйныя падыходы непрымальныя. Пасьля такога зачыну вытрымаў паўзу і працягваў: вось калі б у нас, беларусаў, была свая дзяржава, такая ж магутная, як Францыя, і калі б усё навокал было беларускае — якое б гэта было жыцьцё! Пачуўшы мой сьпіч, адзін з хлопцаў, сын вайскоўца, ураз спахмурнеў — у ім прачнулася гадаванае бацькамі непрыняцьце ўсяго беларускага, другі — выпускнік адной зь вясковых школ Дрысенскага раёну, які дагэтуль голасна апавядаў вясёлыя показкі, аціх і потым цэлы год трымаў дыстанцыю, і толькі Валодзя з Полацку, такі ж “мяшанец”, як і я, пацешыўся з маіх словаў. “Ну ты і параўнаў... член з пальцам, — выдыхнуў зямеля, — што такое Францыя, і што — мы...” “А што — мы?” — з крыўдаю ў голасе перапытаў я. “Куча гаўна”, — патлумачыў Валодзя, і гэтая немудрагелістая фраза запомнілася на ўсё астатняе жыцьцё.
І ўсё ж там, “на бульбе”, давялося сустрэцца з адным, скажам так, несьвядомым адраджэнцам. Звалі яго Лёнем, жылі мы зь ім у адной хаце, спалі поруч на саломе і вечарамі Лёня чытаў мне беларускія вершы з школьнай праграмы. Асабліва мяне ўражваў “Пахне чабор”. Кульнуўшы чарку, я віснуў на сябруковай шыі, п’янавата глядзеў у вочы й здушаным голасам прасіў: “Лявонка, прачытай...” Лявонка чытаў, я ўражана шморгаў носам і дзівіўся, як мог няздара Броўка напісаць такі мілагучны, па-беларуску шчымлівы верш.
Аднойчы ўвечары ў хату ўбіўся мой школьны сябрук Валера Шлыкаў — ён гасьцяваў недзе пад Дзісной і вырашыў прыйсьці ў адведкі. Пратупаў 8 кэмэ, цягнучы ў руках кайстру зь пяцьма пляшкамі “чарніла” й патэфон з кружэлкамі. “Набыў у аднае цётухны”, — патлумачыў сябра, крутнуўшы корбу “музону”. І так, пад салодкія сьпевы Бунчыкава й Нячаева, мы выжлукцілі пяць пляшак “чарніла”, я пачаў заклікаць сяброў зараз жа стаць на абарону прыгнечанай Бацькаўшчыны; грамада выкулілася на падворак і неўзабаве паснула на сьвежым паветры, у сьціртах саломы.
Наагул, інстытуцкая пара калі чым і запомнілася, дык гэта апраметнымі п’янкамі. П’янкі мелі пэрманэнтны характар, доўжыліся усе пяць гадоў навучаньня. Гэта былі выкінутыя з жыцьця гады, але, зь іншага боку, калі б я нават і паступіў у якую сталічную гуманітарную вучэльню, дык доўга б там не правучыўся. З маімі пераканьнямі самы раз было падавацца не ў ВНУ, а ў сталічную “амэрыканку”. На шчасьце, Бог уратаваў ад падобных унівэрсытэтаў.
У сьнежні 1971 году Максіму Багдановічу спаўнялася 80 гадоў. Думалася: адбудуцца мастацкія імпрэзы, паэту паставяць помнік, адаб’юць памятны мэдаль... Замест усяго гэтага ў Менску правялі шкадобы варты сходзік, на якім беларускія пісьменьнікі страшэнна неінтэлігентнымі галасамі наўзахваткі апавядалі пра дабратворны ўплыў вялікай расейскай літаратуры на творчасьць Максіма Багдановіча. Тымі днямі прачытаў амаль усе цэнтральныя беларускія газэты, шукаючы згадкі пра юбілей, але адны газэты пра Максіма нават не згадалі, а другія зьмясьцілі, відавочна дзеля адчэпкі, караценькія, па-савецку прымітыўныя артыкульчыкі зь невыразнымі фотаздымкамі, на якіх паэт выглядаў пяцідзесяцігадовым столаначальнікам. Мая наіўная душа абуралася. У іншых народаў творца такога памеру стаўся б апосталам нацыі, месца ягонага нараджэньня сталася б месцам паломніцтва ўдзячных нашчадкаў, а тут... Маё абурэньне сублімавалася спачатку ў мацюгі, потым у роздум над тым, як ушанаваць паэтавы ўгодкі, і, нарэшце, галаву наведала канструктыўная ідэя: арганізаваць нацыянальную суполку і назваць яе імем свайго куміра. Так у Наваполацку ў сьнежні 1971 году ўтварылася суполка пад даволі велягурыстым назовам: «Творчае літаратурна-мастацкае аб’яднаньне імя Максіма Багдановіча».
Читать дальше