Аляксей Карпюк - Свежая рыба

Прадчуванне не ашукала.

Яшчэ здалёк бачу добра знаёмы капялюш, карычневае паліто і мяккую хаду мужчынскіх ног у замшавых чаравіках. Мне раптам не хапае паветра, замірае сэрца і падгінаюцца ногі. Хаваюся за прахожага, пачынаю аддыхвацца.

Спаткаліся мы на мосце. З нейкай п'янай рашучасцю ды толькі таму, што было раней запраграміравана, я запыняю яго і на гэта трачу ўвесь запас смеласці. Гаварыць ужо не магу.

— Вы штосьці хацелі сказаць мне? — пытаецца ён ветліва, але паспешліва.

— Я?..

«Ну, гавары ж ты, гавары, калі пачала!» — чую свой кволы ўнутраны голас скрозь узрушанасць.

— Хацела павіншаваць вас...

— З чы-ым? — у яго вачах шчырае здзіўленне.

Пакутліва і дарэмна спрабую ўспомніць тыя душэўныя і прыгожыя словы, якія падрыхтавала.

— Са святам...— выдыхаю.

— А! Узаемна!

— Дзякуй...

Няёмкая паўза.

— Прабачце,— кажа ён.— Я вельмі спяшаюся!

Маўчу.

«Спяшыш... Ну і спяшы, ладна! Збіралася толькі цябе павіншаваць і свайго дамаглася!»

«Але чаму я не хачу, каб ты адыходзіў? Чым такая расчараваная?..»

Ён збіраецца бегчы і апраўдваецца:

— Ля рэстарана даюць свежую рыбу!

— Калі ласка...

— Трэба паспець захапіць!

— Што-о захапіць?

— Ля рэстарана ў падвале — свежую рыбу выкінулі, кажу!

— Яку-ую?

— Свежую!

Аслупянелая, гляджу на яго і ніяк не магу зразумець, пра што ён гаворыць. Пры чым тут якаясьці рыба?!

— Паслязаўтра ж — свята! — тлумачыць.

«Мабыць, сню».

— Ну, пабягу, а то расхапаюць!

— Расхапа-аюць?..

— Яшчэ людзі не ведаюць, але зараз наваляцца!

«Бо-ожа, што ён вярзе?!»

Некалькі секунд маўчым. Паміж ім і мной убілася кампанія вёрткіх вучняў з ранцамі, раздзяліла нас, але я не кранаюся з месца. Стаю, не магу адысці ад здзіўлення. Мяне агортвае адчай.

Школьнікі прайшлі — і зноў мы дваіх.

— Ну, пайшоў! — паўтарае ён.

— А як жа я-а?! — вырываецца ў мяне не то скарга, не то адчайны крык.

— Можа, і вам трэба? — на хаду пытае ён з гатоўнасцю.— За адно магу ўзяць, мне ж — усё роўна!

— Чаго ўзяць?

— Свежай рыбкі.

— Наво-ошта?

— Вы яе не любіце?

«Не, я не сню».

Ён ужо бачыць — нешта здарылася, адчувае віну, спрабуе яе загладзіць. Бадзёра кажа:

— Давайце грошы! Колькі вам браць?

— Не! — паспешліва і з жахам баранюся я, нібы ён падбіваў на злачынства.

— То як сабе хочаце, я — ад шчырага сэрца!

— Не! Не-е!

— Тады я пабег! Бывайце!

Светлай памяці свайго бацькі прысвячаю

I

Мая вёска завецца Страшава. У ёй сорак восем двароў, раскіданых на пяцістах гектарах, або пяці кіламетрах квадратовых,— каля лесу Ліпнікі.

За страшаўскімі хлявамі праз рачулку перакінута дубовая кладка. На груба абчасанай і набрынялай гэтай бэльцы чарнелі выразанае прозвішча, праваслаўны крыж і дата смерці пачынальніка нашага роду — Кучынскіх. Нам, дзецям, гаварылі, што надпісу мо сто, а мо і больш гадоў.

Яшчэ на вёсцы казалі, што Кучынскі і быў першы страшавец. Чалавек гэты стаў мне блізкі, а ўсведамленне, што наш род заснаваў цэлае селішча, напаўняла мяне гонарам.

Я — незвычайны страшавец.

Радаслоўная нашай сям'і вядома толькі да чацвёртага калена. Пачынаецца з прадзеда, які служыў краўцом у пана Златніцкага.

Калі адмянілі прыгоннае права, прадзед не асеў на зямлі, а пайшоў на заробкі. Ён заходзіў да каго-небудзь у хату, жыў там тыдзень-два, покуль усіх не абшываў, тады кіраваўся далей.

Страшаўскія бабкі расказвалі, як кравец любіў жартаваць.

— Дзеці, прынясіце жменьку попелу, будзем іголкі вастрыць!

Тыя прынясуць. Ён нібы водзіць па попеле іголкай — раз! — і ўколе ў руку.

— Што, вострая?

А то ў адной хаце нявесткі пачалі варыць абед і пасварыліся. Гаршкі сабе кіпяць, а кравец, падкурчыўшы ногі, сядзіць і шые. Нявесткі то заходзяць, то выходзяць, надзьмутыя, маўчаць, а спытацца адна ў адной, ці пасолена страва, не дазваляе гонар.

Вярнуліся мужчыны з малацьбы. Села сям'я снедаць. Толькі паднеслі лыжкі да рота, і ўсе разам выплюнулі страву.

— То хіба і ты саліла? — вінавата спыталася адна

маладзіца ў другой.

— Саліла...

Кравец дадаў:

— А я думаў, сёння такое свята. Бачу — усе соляць. Узяў зачэрпнуў жменю солі са збанка, кінуў у вар і я!

Краўцоў сын — мой дзед — гадоў сорак служыў лесніком. Ён амаль не начаваў дома. Дзень і ноч з кіем і сабакам, а зімой на лыжах праводзіў на службе. Памятаючы, як бацька пабіраўся па мужыцкіх хатах і прыкідваўся дзіваком, каб пракарміць з іголкі сям'ю, ён упарта, настойліва імкнуўся зрабіць сваіх пяць дачок (маіх цётак) і двух сыноў (майго бацьку і брата яго, Аляксея) незалежнымі. Дзед не піў, нікуды з вёскі не выязджаў. Збіраў грошы год, два, дзесяць, дваццаць...