Леанід Дайнека - Людзі і маланкі

— Той чалавек улсо не жыве, мама, — сказаў Кузьма.

Дзіна глядзела на яго з захапленнем. Прахор, ужо зусім п'яны, падышоў да сына, глянуў ка шырокі чырвоны шрам, задаволена ікнуў і накінуўся на жонку:

— Чаго выеш, дурная? Радзімовічы ніколі ад куляў не ўцякалі...

Назаўтра, паснедаўшы, Кузьма пайшоў да валасной управы, дзе цяпер знаходзіўся чмялёўскі рэўком. Снег звонка рыпеў пад нагамі. Свяціла сонца, і ліпы ўздоўж вуліцы былі сярэбраныя. Яму прыемна было ісці вось так: у салдацкім шынялі і салдацкіх ботах, з чырвонай стужкай на папасе. Усе сустрэчныя здароўкаліся з ім, і ён здароўкаўся з усімі. Краем вуха ён пачуў, як у яго за спінай сівая глухаватая бабулька казала другой бабульцы, пэўна, яшчэ болей глухой:

— Гэта ж Прахора Ігнатавага сын. У бальшавікоў начальнік вялікі...

Ён усміхнуўся. Для гэтых бабулек кожны, хто абуты не ў лапці, начальнік.

На дзвярах рэўкома вісеў замок. Чырвоны сцяг, зацярушаны шэранем, павольна варушыўся ў светлым зімовым кебе. Здавалася, што сцягу холадна. Кузьма разгублена азірнуўся наўкола.

«У рэвалюцыі няма святаў», — успомніліся яму словы, якія пачуў ці ад Юшкова, ці ад Рылюка. А тут, відаць па ўсім, было свята. «Няўжо калядуюць?» — падумаў Кузьма. Ён ужо хацеў ісці назад, як раптам з-за рога рэўкома выйшаў невялічкі ростам, чырванашчокі і светлавокі дзед. На ім быў доўгі, амаль па пяты, кажух, з-пад рудой пакамечанай шапкі выглядвала цёплая жаночая хустка, якой была абвязана галава. Дзед трымаў у руках шуфель, — пэўна, абграбаў снег вакол будынка.

— У раўкому ідзеш? — спытаўся дзед тоненькім, злёгку трэснутым голасам.

Кузьма кіўнуў галавой.

— Зачынена рэўкома, — бадзёра, як бы нават весела сказаў дзед.

Як ні прыгадваў Кузьма, хто гэты дзед, не мог успомніць. «Не наш нейкі», — падумалася яму. Дзед, быццам адгадаўшы яго думкі, смаркануўся ў снег, усміхнуўся, і аказалася, што ў яго няма пярэдніх зубоў:

— Бегунком тут мяне ўсе людзі клічуць. Бежанец я. Ад германца, ад кайзера рагатага з-пад самай Гродні ратуюся. Жонку згубіў, ботаў дзве пары стаптаў і вось аж сюды прыбег. Пры рэўкоме вартаўніком састаю. А закурыць у цябе тытуньку салдацкага не знойдзецца? Салодкі ў вас, у салдатаў, тытунёк. Я, як адступаў, шмат яго спаліў — усё салдаты частавалі.

— Я не куру, — сказаў Кузьма.

— Ты, відно, са сталавераў, — адразу спахмурнеў дзед. — З гэтых самых барадатых. Яны і не кураць, і не п'юць, і на кабет плююцца.

— Я чмялёўскі, — усміхнуўся Кузьма. — А дзе ж ваша начальства?

— Уся рэўкома ў маёнтак пайшла. Там нешта рабіць думаюць. А ты можаш да Бацюты Андрэя забегчы, яго самога пабачыць. Ён на краі вёскі жыве, каля бярозы дуплаватай.

Дзед па-вайсковаму ўскінуў шуфель на плячо, уздыхнуў, пэўна, шкадуючы, што размова так хутка скончылася. Калі Кузьма ўжо ладнавата адышоўся ад рэўкома, дзед крыкнуў яму наўздагон:

— Каля бярозы дуплаватай Бацюта жыве. А як будзе ў яго якое сумненне наконт цябе, скажы, што ты чалавек правераны, наш. Скажы, што з табой дзед Бегунок гаварыў. Гэта я, значыць...

Кузьма ішоў па вуліцы і ўсміхаўся сам сабе, успамінаючы дзіўнага гаваркога дзеда. Каля крайняй хаты спыніўся. Вось і бяроза з вялікім дуплом, што чарнее на ўзроўні чалавечага росту. Калісьці ён хаваў тут сопкія яблыкі, якія разам з Антонам нарваў ноччу ў садзе ў Кандрата Гаранка. У крайняй хаце, як ён прыпамінае, жыве Тэкля Гарбунова, салдатка. Значыць, гэты Бацюта альбо кватаруе ў яе, альбо жыве ў прымах. Кузьма асцярожна адчыніў лёгкія рыпучыя веснічкі, зайшоў на двор. Пад паветкай, спінай да вуліцы, моцны плячысты мужчына сек дровы. Быў ён у адной гімнасцёрцы. Валасы мужчыны, кароткія, цёмна-каштанавыя, зліпліся на галаве густою шапкай. «Бацюта», —здагадаўся Кузьма. Бацюта браў бярозавы чурбан, ставіў яго на «папа», прымерваўся і, шырока размахнуўшыся, з дзвюх рук біў цяжкай сякерай. Чурбан адразу развальваўся. Дрэва ўсярэдзіне, там, дзе рассякала яго жалеза, было асляпляльна белае, чыстае. «Прыгожа сячэ», — падумаў Кузьма, і яму самому, хоць яшчэ балела плячо, захацелася скінуць шынель, узяць у рукі сякеру.

Бацюта пачуў ягоныя крокі, азірнуўся. На жоўтых вусах ззялі кропелькі поту.

— Добры дзень, — павітаўся Кузьма. — Я да вас.. Я чырвонагвардзеец з Мінска. Радзімовіч Кузьма. Прыехаў дадому на лячэнне...

Ён змоўк, не ведаў, што яшчэ сказаць. Бацюта моцна паціснуў яму руку, падставіў бярозавы чурбан:

— Сядай, таварыш Радзімовіч.

Сам сеў насупраць Кузьмы, змахваючы з ляза сякеры кавалачкі дрэва.