Уладзімер Глыбінны - Вялікія дарогі [пра мінулае]

Высокі мужчына, у шапцы, з вусамі сьветлага колеру, як увайшоў, адразу падаўся на запросіны гаспадара ў рабочы пакой. Франьцішак прапанаваў яму крэсла. Жонка засталася ў гасьцінай. Раптам яна пачула гучны стрэл. Затым з пакою выбег той-жа чалавек з рэвальвэрам напагатове. Ён скіраваў яго на бездапаможную жанчыну і валявым тонам загадаў:

- Маўчы! А не, дык і табе будзе тое самае!

Ён прабег каля аслупянелай кабеты і ў момант зьнік за дзьвярыма ў цемені ночы. Спадарыня Аляхновіч кінулася ў пакой і ўбачыла Франука ў крэсьле з цурком крыві, што бегла па твары й дасягала ўжо падбародка. Асунуўшыся на крэсьле, Франьцішак яшчэ пасьпеў вымавіць:

- Звані ў паліцыю!

Гэта былі апошнія словы Франьцішка Аляхновіча. За момант твар яго зрабіўся васкова-бледным і нерухомым.

На гэтым сьвеце ня стала выдатнага беларускага драматурга. На пісьмовым стале засталіся раскіданымі лісткі паперы. Гэта былі чарговыя разьдзелы яго ўспамінаў пра страшны год. Беларускі тэатр страціў у яго асобе аднаго са старэйшых дзеячоў, энтузіястага першых тэатральных пачынаньняў яшчэ нашаніўскае пары. Гэта быў беларускі Мальер у поўным сэньсе гэтага слова. Разам з тым, ён быў і першым гісторыкам беларускага тэатру, аўтарам працы «Беларускі тэатр», што была выдадзена ў Вільні ў 1924 г.

З болем у сэрцы Альгерд Собаль памог тады спадарыні Аляхновіч сабраць раскіданыя лісткі тых апошніх успамінаў. Разам з апошнімі рукапісамі Франьцішка Аляхновіча Альгерд прывёз у Рыгу вельмі сумную трагічную навіну...

За два гады працы ў Рызе Кастусю прышлося запазнацца з рознымі людзьмі. Сярод беларусаў Латвіі вылучаўся сваёй імпазантнай фігурай палкоўнік Касьян Елізараў, ведамы яшчэ з часоў кароткатрывалай незалежнай Беларусі, калі ён у Менску прамаўляў на Першым Усебеларускім Кангрэсе й быў адным з арганізатараў Беларускай Народнай Рэспублікі ў 1918 годзе. Сталы дыпляматычны прадстаўнік БНР, Касьян Елізараў быў актыўным арганізатарам беларускага культурнага жыцьця ў Латвіі і стаяў на чале Рыскае беларускае гімназіі. Гэта ён прапанаваў на працу ў рэдакцыю Сокала, колішняга беларускага паэта ў Латвіі, які вельмі прыдаўся рэдакцыі. Але ён-жа параіў і тога сьвятара, які хутка выявіў сябе даношчыкам. Елізараў меў назапашаныя за гады багата беларускіх кніг, выпісваў і захоўваў беларускія часапісы. Таму ён быў даволі карысны для рэдакцыі чалавекам. Але знаходзіліся й пустасловы, якія наведвалі час-ад-часу рэдакцыю й крытыкавалі, што і гэта ня так, як трэба, і тое, што друкавалася, нікуды не варта. Быў адзін такі беларускі настаўнік, паважны на выгляд чалавек. Паглядзець на яго, дык іначай, як акадэмікам ці прафэсарам не назавеш. Акуляры на носе, гаварыў, як прарок, што выказвае векавечную мудрасьць. У нейкім часе ён да таго ўнадзіўся хадзіць у рэдакцыю з крытыкай, што ня было адбою. І тады Кастусь рашыў выкарыстаць выпрабаваны мэтад змаганьня. Аднае раніцы, калі той крытыкан якраз быў на вышыні свае чарговае балбатні, Кастусь сказаў яму:

- Дзякуй вам за крытыку. А цяпер да вас просьба: напішыце, калі ласка, артыкул на закранутую вамі сяньня тэму. Будзем удзячныя вам за працу. Ганарар заплацім яшчэ большы, чым звычайна. І наагул запрашаем вас да супрацы.

Чалавек з вучоным выглядам даў згоду. Не пазьней наступнага тыдня ён абяцаў прынесьці артыкул. Але ў рэдакцыі яго не пабачылі праз тыдзень, праз месяц. Адно дайшлі чуткі, што ў школе, дзе ён працаваў, больш не крытыкаваў часапіс. Маўчаў, як вады ў рот набраўшы. Такі мэтад змаганьня з балбатунамі й пазьней даваў найлепшыя вынікі.

У Рызе ў той час жылі гадаванцы беларускіх школаў у Латвіі, што былі як у самой сталіцы, так і ў беларускіх раёнах Латгаліі. Пры Дэпартамэньце асьветы працаваў рэфэрэнт, мастак з дыплёмам Рыскае мастацкае акадэміі. Ён рабіў усё, каб неяк палегчыць справу беларускага школьніцтва ва ўмовах акупаванае Латвіі. Латышскія шавіністы гатовыя былі зьнішчыць кажную праяву культурнага самавыяўленьня нелатышскіх нацыянальнасьцяў. Ахоўная паліцыя часта пад выглядам барацьбы з партызаншчынай нішчыла цэлыя паселішчы й вёскі. На Дзьвіншчыне «Латвія для латышоў» - гэтыя словы сталіся дэвізам латышскіх нацыяналістаў, апраўданьнем іхняга разбою ў дачыненьні да беларусаў Латвіі.

Цяжка было не адно беларускай інтэлігенцыі, але й беларускім сялянам, якія цярпелі перасьлед ад мясцовай улады. Зь іх пераважна й набіраліся працоўныя каманды для адсылкі на працу ў Нямеччыну.