Уладзімер Глыбінны - Вялікія дарогі [пра мінулае]

- Ну, дык я перадам іх нашаму рэдактару. Скажу, што цэнзура ня пушчае, - адказаў Альгерд і выйшаў.

Тады да цэнзара пайшоў Кастусь і адразу накінуўся на яго:

- Ад якога часу мы маем тут абаронцаў брытанскага імпэрыялізму? Гэта ён ужо сотні гадоў сьсе кроў з народаў сьвету й марыць аб сусьветным запанаваньні, каб падбіць пад сябе і Нямеччыну і Беларусь. Гэта ён трызьніць аб тым, каб зрабіць нас з вамі сваімі рабамі ці нэграмі. А мы за гэта, выходзіць, яму дзякуй казаць павінны. Ня маем права пратэставаць. Адно ў ногі кланяцца крыважэрнаму Молаху пад брытанскай каронай.

Кастусь у робленым запале сказаў яшчэ колькі словаў у адрас абаронцаў тае кароны. Цэнзар слухаў. Нямаведама, якія думкі былі ў яго. Магчыма ўявіліся, як за памылкі ў цэнзарскай практыцы ён апынуўся ізноў на фроньце, ляжыць у мокрым акопе й праклінае тую хвіліну, калі ён надумаўся абараняць брытанскі імпэрыялізм, і так праштрафіўся з тымі дурнымі «белымі нэграмі».

Раптам цэнзар нібы схамянуўся й выпаліў:

- Добра, я даю дазвол вершам пра белых нэграў. Сьмерць брытанскаму імпэрыялізму!

І ён хуценька падпісаў расейскі пераклад твораў Дудзіцкага. А на разьвітаньне дадаў узьнёслым голасам: «Хайль Гітлер!»

Пасьля тога выпадку дачыненьні Альгерда Собаля з цэнзарам пайшлі як па масьле. Калі ўзьнікалі разыходзіны Альгерд казаў, што пакліча рэдактара, і цэнзар адразу ператвараўся ў рахманую авечку. Цяпер ужо не прыходзілася перарабляць і выкрэсьліваць, як гэта было раней, калі аднойчы цэнзар пакрэмзаў, зьіначыў і страшэнна папсаваў клясычны твор беларускае літаратуры - верш у прозе «Хрыстос Уваскрос» Сяргея Палуяна. Кастусь ня мог дараваць сабе, чаму тады не ўдалося адваяваць Палуянаў твор ад цэнзурнага гвалту. А галоўнае, балела сэрца пазьней, калі бачыў, што дзе-каторыя беларускія выданьні перадрукоўвалі яго з тога скалечанага тэксту ў ягоным часапісе.

На пачатку сакавіка Альгерд Собаль з даручэньня рэдакцыі паехаў у Менск, а па дарозе наведаў Вільню. Потым ён расказваў, як у цёплы веснавы дзень яму добра было ісьці па Вільні й бачыць у тварах людзей і бляску іхніх вачэй адбітак веснавога настрою. У прыродзе ўсё ажывала пасьля доўгае зімовае сьпячкі. Людзі высыпалі на вулкі й радасна спатыкалі воклічамі сваіх знаёмых і сяброў. У прыўзьнятым настроі ішоў і Альгерд. Яму было добра й лёгка ў гэтым горадзе, ён сьпяваў сам сабе вясёлую прыпеўку й нават даў сабе волю зайсьці ў нейкую забягалаўку перакуліць чарку гарэлкі. Яна прыемна абагрэла яго, і яму сталася яшчэ лепей. Тады Альгерд наважыўся адведаць супрацоўніка часапіса, знанага драматурга Франьцішка Аляхновіча. «Можа забяру чарговую частку яго ўспамінаў, - падумаў ён. - Ды аднясу яму чарговы ганарар. Стары цяпер з гэтага толькі й жыве».

Альгерд з прыемнасьцю прыгадаў папярэдняе адведаньне Аляхновіча, калі пісьменьнік з замілаваньнем прывітаў яго ў сваёй гасподзе, частаваў прысмакамі й не забыўся даць адведаць знанае ў Вільні чарнічнае гарэлкі, ад якой потым падкошваліся ногі й круціла ў галаве аж да самае Рыгі. З асалодай прыгадаўшы аб тэй візыце, Альгерд пайшоў у патрэбным кірунку. Праз колькі пакручастых завулкаў ён апынуўся каля дома, дзе адразу распазнаў знаёмыя яму дзьверы. Пастукаў адзін раз, другі... Ніхто не адчыняе. Альгерд пастукаў мацней. За гэтым разам ён убачыў, што з-за фіранкі выглядае жаночы твар. Па абрысу круглаватае галавы ды па сьветлых валасох ён пазнаў Франьцішкаву жонку. Але тая нешта доўга вымярала яго сваім зрокам, хаваючыся за занавескай і патроху адхіляючы яе. Пазнаўшы нечаканага госьця, яна зьнікла. Відаць, пайшла адчыняць. Але ўжо перад дзьвярыма яшчэ стаяла па той бок і пыталася, хто стукае й чаго яму трэба. Нарэшце яна адважылася адчыніць і пусьціць Альгерда. Ён паздароўкаўся й ухапіў жаночую руку, каб пацалаваць. Толькі тады заўважыў, што твар жанчыны быў макраваты й вочы апухлі ад сьлёзаў.

- Даражэнькая, што здарылася, чаму вы гэтак нядобра выглядаеце? - спытаў Альгерд.

Заместа адказу яна павяла Альгерда ў сярэдзіну гасподы, усадзіла ў крэсла.

- Няма ўжо майго Франака! Учора пахавалі. Адыйшоў у лепшы сьвет мой даражэнькі Франучок! Злыя людзі без пары зьвялі яго ў магілу.

І яна залілася горкімі сьлязамі. Ёй цяжка было гаварыць далей. Колькі часінаў прайшло ў маўчаньні. Чуваць было, як стукаў насьценны гадзіньнік. Наплакаўшыся жанчына пачала выкладаць сумныя падзеі апошніх дзён. Трэцяга сакавіка ўвечары драматург, як звычайна, сядзеў пры сваім пісьмовым стале. Ён пісаў далей свае ўспаміны «Страшны год». Нішто, здаецца, не прадракала бяды. Жонка прывыкла да такіх ціхіх гадзінаў творчае працы мужа. Яна часта сядзела каля яго й вязала, або чытала адну са старых польскіх кніг, якімі была ўстаўлена доўгая паліца ў тым пакоі. Яна ўжо адлажыла кнігу, каб ісьці спачываць, як раптам пачула стук у дзьверы. Яна падышла да выхаду й запыталася, хто там. Незнаёмы чалавек назваўся «беларусам». Даверлівы Франьцішак загадаў жонцы ўпусьціць незнаёмага.