Уладзімер Глыбінны - Вялікія дарогі [пра мінулае]

Неўзабаве Кастусь прывёз зь Менску новага працаўніка, маладога паэту й добрага знаўцу мовы, Альгерда Собаля. Удалося ўладзіць яго ў рэдакцыі. Але малады сьвятар хутка напісаў яшчэ адзін данос. На гэты раз ён пастанавіў скампрамэтаваць новага супрацоўніка. А.Собаль напісаў для часапіса апавяданьне. Дзеяньне ў ім адбывалася ў Менску яшчэ за савецкімі часамі, у нейкай рэдакцыі, дзе працваў чалавек, што жыў адно даносамі й з гэтае актыўнасьці меў вялікую асалоду. Супраць яго ў апавяданьні Собаля выступае другі чалавек. Канфлікт павернуты так, што даношчык пазбаўляецца пасады й з трэскам выкідаецца з рэдакцыі. Малады сьвятар палічыў, што гэта апавяданьне, - намёк на ягоную даношчыцкую дзейнасьць. Ён схапіў рукапіс і пабег да начальства. Што ён там уводзіў ў ягоныя вушы, нямаведама. Але прыйшоў прыказ: апавяданьне не друкаваць. Кастусь з Альгердам Собалем пастанавілі скіраваць тое апавяданьне ў Менск, дзе яно неўзабаве й было надрукавана.

Аднак гэтае змаганьне ў рэдакцыі ня скочылася. Паступіў новы данос. Але нямецкае начальства ўжо ведала, хто піша. Кастуся паклікаў шэф аддзелу й запытаўся, што той сьвятар робіць у рэдакцыі й ці патрэбен ён ёй. Шэф, відаць, чакаў, што Кастусь будзе рады нагодзе выказацца адмоўна аб тым даношчыку. Але пачуў іншае.

- Хоць прафэсыйнай падрыхтоўкі ён ня мае, але нешта робіць. Калі іншай пасады няма, няхай працуе й далей.

- Я падумаю, - быў адказ.

Але шэф ужо ведаў цану даношчыку, які ўзяўся не за свае справы, і хутка перакінуў яго на працу ў расейскую рэдакцыю падобнага часапісу.

Гэтае ачышчэньне Аўгіевых канюшняў пайшло надта на карысьць справы. З дапамогаю Альгерда Собаля ўсе дружна ўзяліся за працу. Хацелася выдаваць беларускі часапіс, але заходне-эўрапэйскага тыпу. Замест нямецкай прапаганды друкаваліся лірычныя вершы самога Альгерда. Знайшлі на яго балонках мейсца забароненыя ў Менску вершы Ўладзіміра Дудзіцкага «Мы ня хочам быць белымі нэграмі». Былі надрукаваны лірычныя вершы Сяргея Пяюна, Вольгі Таполі і іншых паэтаў. У часопісе была апублікавана скіраваная супраць усялякіх акупантаў Беларусі п'еса Франьцішка Аляхновіча «Круці ня круці - трэба памярці». Часапіс выдаў п'есу й асобай кнігай, тым самым выступаючы супраць забароны беларускіх друкаў у Менску. Не дазволеная для паказу ў Менскім гарадзкім тэатры п'еса Міровіча «Кастусь Каліноўскі» пабачыла сьвет таксама на балонках часапісу. З нумара ў нумар друкаваў тут Франьцішак Аляхновіч свае ўспаміны «Страшны год», у якіх апісаў, як ён хаваўся ад вока акупанта ў Вільні ў 1940-1941 гадох, калі прышлося выдаваць сябе за старога, працаваць на розных фізычных працах і жыць пад іншым прозьвішчам.

Ад Кастуся патрабавалася асаблівых высілкаў, каб ва ўмовах фашыстоўскага тэрору зрабіць часапіс карысным беларускаму адраджэньню. Болей таго, дзякуючы сваёй энэргіі й вынаходлівасьці, ён ператварыў часапіс у зброю супраціву акупантам. Дарма, што яму пагражала сьмерць або высылка ў канцэнтрацыйныя лягеры. Кастусь не баяўся ў прыхованай форме дэманстраваць антынямецкія настроі. Тэматыка часапісу ня мела нічога агульнага з варожай ідэялёгіяй. Ідэямі культурнага адраджэньня былі прасякнуты ягоныя артыкулы пра беларускіх кампазытараў, народную музыку, танцы, мастакоў, тэатр, асьвету. Зьмяшчаў Кастусь артыкулы пра паэзію Ўладзіміра Жылкі, Вацлава Ластоўскага, Уладыслава Галубка, Максіма Багдановіча. Замест недасьціпнага нямецкага гумару часапіс уводзіў народныя беларускія жарты, прыпеўкі, ілюстраваныя мастакамі. Прапагандовы матэрыял паступова быў выціснуты службай роднаму краю, адраджэньню роднай культуры.

Рабочы дзень у рэдакцыі пачынаўся досыць рана. Усе беларускія матэрыялы трэба было слова ў слова перакладаць на расейскую мову й несьці да цэнзара. Ім быў нямецкі вайсковец, які добра ведаў расейскую мову. Зачапіўшыся за добрую пасаду ў Рызе, той немец баяўся страціць яе. Трапіць на фронт ня вельмі ўхмылялася для яго, і ён рабіў усё магчымае, каб затрымацца надаўжэй у Рызе, далёка ад фронту. Тут было досыць паненак і гарэлкі, каб адводзіць душу.

Калі Альгерд Собаль прыйшоў да цэнзара з перакладзенай у расейскую мову нізкай вершаў Уладзіміра Дудзіцкага «Мы ня хочам быць белымі нэграмі», той адразу настарожыўся.

- Якімі гэта нэграмі вы ня хочаце быць? - запытаў ён. - Нэграмі, значыць рабамі іншых людзей. А хіба Нямеччына хоча вас, беларусаў, зрабіць рабамі? Гэта шкодная думка, і я яе не прапушчу ў друк. За яе мяне па галоўцы не пагладзяць. Вершы ня пойдуць, - сказаў, як адрэзаў, цэнзар.