Уладзімер Глыбінны - Вялікія дарогі [пра мінулае]

І хоць Кастусь ужо далёка адыйшоў ад тога злавеснага месца непажаданага спатканьня, аднак ён яшчэ доўга ішоў засмучаны й утрапёны. Ягоныя вочы выяўлялі спалох і трывогу. Новае знаёмства пачынала Кастуся бянтэжыць, наводзіла непатрэбныя думкі.

«Але-ж, як цяпер пазбавіцца гэтага дарожнага сяброўства? Ня кінеш-жа й не пабяжыш ад іх зьнянацку. Тады сапраўды што-небудзь благое падумаюць. Не, трэба чакаць лепшае нагоды, так, каб гэта выйшла натуральна й само сабою. Можа ў часе налёту, калі ўсе пабягуць у поле ці лес. Ці ў які-небудзь іншы зручнейшы час. Гэта трэба зрабіць, каб ніякіх падозраньняў ня выклікаць ні ў іх, ні ў тых, каму яны могуць расказаць. А цяпер буду трымацца зь імі. Дайду да Сьмілавічаў, а там пабачу. Магчыма, адшукаю там свайго стрыечнага брата, пра якога калісьці чуў, што працуе ні то ў пажарнай камандзе, ні то ў міліцыі. Але як адшукаць яго?.. Ніякага адрасу ня маю... Прыдзецца пытацца ў людзей...»

Нечаканае відовішча перапыніла думкі Кастуся. Чамусьці людзі запыняліся каля прыдарожнае даўгое й глыбокае канавы, што цягнулася неадступна ўздоўж шляху. Кастусь таксама падыйшоў да краю й убачыў тое страшное, ад якога ён, кіруючыся дазнаньнем, і ўцякаў цяпер. Адзін за адным поруч на дне глінянага рова ляжалі забітыя людзі. За плячыма некаторых былі відаць сялянскія палатняныя кайстры. Выглядала, што іх яшчэ нядаўна гналі ў нейкім этапе з турмы й застрэлілі па дарозе. Дзеля таго, што ўсе яны выглядалі старымі й змарнелымі, Кастусю ясна ўявіўся абраз жахлівае расправы з тымі, хто ня мог пасьпяваць за ўсімі. Толькі за тое, што яны былі слабейшыя, мусілі разьвітацца з жыцьцём. Нелюдзі з рэвальвэрамі ў руках спакойна адрабілі сваю катнюю справу й пагналі іншых далей для чарговае расправы. У Кастуся ад абурэньня сьціснуліся кулакі. Вусны шапталі словы пракляцьця тым, хто адабраў жыцьцё бездапаможным людзям.

Адзін высокі й хударлявы стары, яшчэ стаяў у рове, абапёршыся аб гліняную ўзбочыну. Зьбялелы твар перасмыкаўся чырвоным струменем сьвежае крыві. Правая нага час ад часу сударгава ўздымалася ўгору й затым падала зьмярцьвелай долу. Па часе яна ізноў павісала ў паветры й пасьля, як дасюль, валілася ўніз. Напаўадплюшчаныя вочы нібы яшчэ прасілі літасьці, калі душа ўжо пакідала чалавека.

Далей ішоў Кастусь разважаючы аб страшной гіроніі лёсу, які зьдзекаваўся з людзкіх уяўленьняў аб справядлівасьці й дастачаў крыважэрнай машыне тэрору столькі ахвяраў, - працаўнікоў ральлі й духу, сыноў працоўнага народу. Яшчэ доўга відовішча тога рову стаяла ў ваччу Кастуся. А далей ізноў на вялікім жоўта-пясочным пляцы прыдарожнага ўзвышша, ляжалі доўгім шэрагам забітыя ў жаўнерскай зялёна-жаўтаватай форме замежнага пакрою. На гарачым сонцы іхныя твары распухлі, вочы павылупліваліся й тварылі жудаснае падобішча сьмерці. Людзі казалі, што гэта летувіскія жаўнеры, якіх давялі сюды, каб тут даканаць.

Кастусь пастараўся не запыняцца каля гэтых новых доказаў масавага забойства чалавека чалавекам. Крыху далей ля дарогі ізноў ляжаў забіты чалавек у чорным гарнітуры. Недалёка стаяў грузавік з колькімі чырвонаармейцамі на ім і патрулём на доле. Той тлумачыў зьдзіўленаму народу, што гэта ляжыць нямецкі шпіён.

Кастусь сабе падумаў: «Усе ў вас - шпіёны. Праўду казаў той Дастаеўскі ў «Бесах», што ўсе яны будуць у палоне шпіёнаманіі, кожны будзе адзін за другім шпіёніць і даносіць. Вось яна праўда, як абяртаецца. Простаму чалавеку гэтак убілі ў голаў пра паўсюдных шпіёнаў, што ён ужо не ўяўляе сабе забітага чалавека іначай, як шпіёна. А таго ня ведае, што кожнага, хто ў этапе не пасьпявае ісьці, таму канваеры да ілба дула нагана прыстаўляюць. Такі-ж гэта няшчасны чалавек, як і ўсе пазабіваныя на дарозе. А колькі іх сяньня ўслалі сабою бальшакі ўздоўж шырокага фронту - аднаму толькі Богу ведама!»

Зьнячэўку Кастусь зьвярнуўся да ўсявышняга: «Памажы, Божа Ўсемагутны, ім, бязьвінным, да твайго багаславеньня дайсьці. А неразумным, якія ня ведаюць, якое яны зло твораць на зямлі, памажы дайсьці да розуму. Асяні іх зразуменьнем сваіх чорных справаў, твораных імі на жаданьне дыябальскае навалы, што апанавала нашу зямлю сьвятую».

Калі па дарозе да Сьмілавічаў ногі ўва ўсіх моцна падбіліся, яны зьвярнулі ў першы густаваты лясок наводдалі ад дарогі. Там у зацішку яны затрымаліся. Вельмі-ж прыемна было нагам і ўсёй постаці адчуць асалоду адпачынку на мяккай траўцы й перасохлым імху, што суцэльным дываном слаўся ад аднаго дрэва да другога. Калі ізноў выйшлі на дарогу, сонца перайшло свой зеніт і пачынала хіліцца да долу.