Уладзімер Глыбінны - Вялікія дарогі [пра мінулае]

«Трэба лепш маўчаць, мала што можа быць. Яшчэ, барані Бог, як-небудзь неасьцярожна выкажа каму адно слова, а там, глядзі, і бяда мне ўчыніцца, - спасьцярожліва падумаў Кастусь і пастанавіў быць скупым на прызнаньні. - Тым больш мне зусім нязнаны яе бацька. Як кажуць, беражонага й Бог беражэ. Хто ведае, што ў яго галаве. У гэты час нат брату роднаму нельга поўнасьцю давяраць. А чужым людзям і тым больш. Яны-ж мяне амаль ня ведаюць. Таму трэба быць вельмі асьцярожным».

Каб неяк разьвеяць ніякаватасьць, Кастусь сьведама пачаў гутарыць з Ягоркам, а той цікавіўся ўсім і быў рады, што дзядзька стаў ўважлівым да яго...

Ня думаў, не гадаў Кастусь, што яму ізноў прыдзецца сустрэцца з тым, ад чаго ён у той-жа дзень уцякаў. Яму было няведама, што этап, які ён пакінуў на прывале, на прыдарожнай пасецы, пазьней абагнаў яго, калі ён салодка драмаў у ляску ў палоне трывожных бачаньняў. Яшчэ здалёк Кастусь заўважыў дзіўны натоўп людзей, якія прытуліліся на левым баку каля дарогі. Толькі дзе-каторыя зь іх стаялі наводдалі ад самае гушчы людзкога зборышча, што сядзела на зямлі, паадстаўляўшы ногі наперад. Калі падыйшлі бліжэй, Кастусь пазнаў, што гэта калёна зьняволеных. Але ён яшчэ не дапускаў думкі, што гэта тыя-ж людзі, зь якімі ён кагадзе ішоў і ўзьбіваў пыл на Магілёўскай шашы. Толькі калі параўнаўся зь імі, ён убачыў, што гэта тыя-ж самыя небаракі, зь якімі ён да сяньняшняе раніцы падзяляў лёс і з стану якіх яму пашэньціла гэтак неспадзявана выйсьці. А колькі фігураў наводдалі - нішто іншае, як канваеры з вінтоўкамі.

Вострае адчуваньне небясьпекі адразу ўкалола сьведамасьць Кастуся. Нешта нібыта абарвалася ў сярэдзіне, захаладзела нутро. Ногі адмаўлялі паслухмянасьці. «А што, як заўважаць, або нехта пакажа пальцам ды скажа канваеру: «Вось ён той самы бягляк, якога не далічыліся, як варочаліся з рачулкі. За яго нам усім было адмоўлена ісьці да вады. Гэта дзеля яго, гада, мы паўдня цярпелі смагу ды ледзь вытрымалі без вады. Хапайце яго людзі!» - рысавалася ўяўленьню Кастуся страшная сцэна, якой магла скончыцца здабытая адвагаю воля. - Але-ж хіба ім цяпер да мяне? Ды хто пазнае мяне, акрамя маіх аднакамэрнікаў? Ды й яны не павераць сваім вачам. Падумаюць, ім здаецца. Хіба магчымая такая мэтамарфоза: учора яшчэ быў разам зь імі, а цяпер на волі зь іншымі, вольнымі людзьмі. Хутчэй падумаюць, што якісь чалавек падобны да тога, які быў зь імі ў камэры. Дарэмна пужацца. Трэба ўзяць сябе ў рукі», - падбадзёрваў сябе Кастусь ды крочыў у тым-жа кірунку. Праўда, голаў ён увагнуў яшчэ больш у плечы й пастараўся трымацца далей ад краю дарогі, каб засланіць сябе ад вачэй этапнікаў. Аднак тут на дарозе, як на ліха, ня было шмат людзей, каб схавацца ад цікавых вачэй зьняволеных. Але тыя абыякава пазіралі на вольных людзей, праводзячы ўсіх аднолькавым паглядам зайдрасьці да лепшае долі.

Кастусь мусіў змагацца з жаданьнем глянуць на тых, зь кім яго лучыў нядаўні агульны лёс. Ён баяўся гэта рабіць дзеля небясьпекі. Сілком пераадольваў спакусу зірнуць хоць краем вока на сваіх нядаўніх калегаў. Нарэшце, калі ўжо параўнаўся з этапам, ягоная цікавасьць узяла верх над пачуцьцём перасьцярогі. Ён рашуча павярнуў голаў у бок людзей, якія былі так блізка ад яго. За колькі мэтраў ад яго былі тыя, ад якіх яго цяпер адлучала, здавалася, непераходная мяжа. І вось дзіва, сярод зьняволеных, якраз бліжэй да дарогі, сядзеў чалавек у белым летнім гарнітуры й проста глядзеў на Кастуся. Ягоны пагляд выдаваў вялікае зьдзіўленьне, на твары віднела зьбянтэжанасьць, перамяшаная з радасьцю пазнаньня знаёмага чалавека. Ён нібы не верыў і пільна ўглядаўся ў Кастусёў твар, прымяркоўваючы, той гэта ці ня той, што яшчэ надоечы ў турме прыцягнуў ягоную ўвагу й якога ён надоўга запамятаў.

Кастуся аж абдало холадам. Ён маланкава адарваў свой пагляд ад сьвідруючых вачэй знаёмага па камэры агранома. «Пазнаў напэўна, няма сумненьня. Вось, каб толькі ні сказаў каму іншаму. Канваеру ён ня скажа, можна спадзявацца, бо ён не такі чалавек», - мільганула думка, але ня прынесла спакою. І яшчэ доўга пасьля дарогаю адчуваў ён на сваёй сьпіне той-жа сьвідруючы зрок аграномавых вачэй. І далей ён ішоў ўтуліўшы голаў. «Быць вольнаму, ці ня быць? Жыць ці ня жыць? Варта толькі пальцам ткнуць на мяне канваеру, як адразу мне тут і канец быў-бы», - разважаў Кастусь. І ўраз ўва ўсёй жорсткай канкрэтнасьці ўспомніў апавяшчэньне перад пачаткам паходу: крок ўправа ці ўлева будзе лічыцца спробай уцёкаў і будзе карацца расстрэлам на месцы. «Вось тут і было-б гэта відавочным спосабам ажыцьцёўлена на маім прыкладзе, для навукі іншым вязьням».