Уладзімер Глыбінны - Вялікія дарогі [пра мінулае]

Канваер павёў яго вузкім калідорам на сходы, адтуль на пляцоўку паміж двумя жалезнымі брамамі. Забразгалі вялікія ключы аб жалеза й вялікія дзьверы адчынілі ўваход на турэмны двор.

Ужо зусім сьвітала. Дваровая пляцоўка выдалася Кастусю шырокім прасторам, і ён нават усьцешыўся ад думкі, што можа калі-небудзь давядзецца скарыстаць з гэтага прастору ў часе турэмных прагулак вязьняў.

Мінуўшы двор, яны апынуліся зноў перад жалезнай брамай, на гэты раз меншай, якая вяла ў будынак турмы НКВД.

Гэтая другая брама ўразіла Кастуся. Калісьці ў 1933 годзе праз гэтую браму можна было вольна выходзіць усім вязьням, якія ўжо адбылі пэрыяд папярэдняга сьледзтва й пасьля абвяшчэньня прыгавораў былі пераселяныя ў звычайную турму на ніжнім паверсе, дзе перабывалі да часу скіраваньня этапам у далёкае выгнаньне.

Тады й Кастусь скарыстаў з гэтага ніжняга паверху й вольна ўдзень выходзіў на панадворак, чакаючы этапу колькі тыдняў да верасьня.

Цяпер, відаць, ужо ўсе паверхі турмы былі прызначаныя для зьняволеных пад сьледзтвам. Ня відаць, каб яны й пасьля заканчэньня сьледзтва хадзілі на прагулкі. «Рэжым, бачна, пасуравеў, ад часоў «былога лібэралізму» не засталося й сьледу», - думаў Кастусь, падымаючыся ўсьлед за праважатым уверх па шырокіх сходах і адчуваючы за сабою крок у крок канваера.

На другім паверсе, вузкі нізкі калідор з шэрагам дзьвярэй ад камэраў па бакох, уразіў Кастуся сваёй перабудовай. Калісьці гэта быў шырокі, з каменнай падлогай калідор з вокнамі ў абодвых канцох. Пазьней, відаць, НКВД перабудавала ўсе паверхі для сваіх патрэбаў, парабіла сэктары ў калідорах і замест колькіх агульных вялікіх камэраў нарабіла шмат маленькіх, можа, каб было менш сувязяў паміж зьняволенымі.

Дзяжурны, узброены вартаўнік, утаропіў халодныя вочы ў Кастуся. Ранейшы канваер перадаў яму нейкія паперкі й той узяўшы іх нешта хутка ўпісаў у аднэй, падпісаў другую ды вярнуў яе канваеру.

- Камэра 35в! - сказаў ён суха да другога канваера, што неяк раптоўна апынуўся каля яго й ураз пераняў вязьня.

Зноў дражлівы бразгат ключоў, і... Кастусь апынуўся ў камэры. Дзьверы за ім зачыніліся, але ня чуваць было крокаў, каб вартавы адыйшоў. «Мусіць стаіць ды ў сачок дзівіцца, што раблю...» - падумаў Кастусь. Глядзі, хоць вочы свае вылупі, нічога ты ня ўбачыш. Людзкая душа - гэта глыбока студня, у якой не табе дадзена штосьці бачыць. А ў сачок толькі ўбачыш верхнія бярвеньні ды мохам парослы зруб студні. Не для твайго зроку падземныя струмені крынічна-празрыстых водаў, што амываюць высокія палёты душы, думак і сэрца. О, беднае падабенства чалавека, ці-ж табе апусьціцца на дно гэтае студні, або ўзьняцца ў празрыстыя прасторы чыстага паветра? І ці-ж табе праняцца імпэтам вольнага птаха, што рэжа шыр нябёсаў і з пагардай адкідае тваё зямное поўзаньне на жываце ў пакоры перад тваім хлебадаўцам.

Але не да высокіх думак было зьняволенаму за цяжкімі дзьвярыма зачыненай камэры. Яны толькі бліснулі на момант, каб пагаснуць быццам тыя цені ў шэрым змроку пахмурых скляпеньняў.

Чалавек стаяў пасярэдзіне камэры. Быў ён невялікі ростам, у гарнітуры з шэрага шэвёту. Ягоныя хітраватыя вочы зьбянтэжана бегалі па Кастусёвай фігуры, як-бы зьдзіўляючыся і, разам з тым, радуючыся, што ён ужо не адзін тут, сярод гэтых цьмяна-шэрых каменных сьценаў, на два жалезных ложкі, прыкручаных да сьцяны.

Была ноч і абодвы ложкі былі паднятыя. Паміж імі быў зусім вузкі праход, як аднаму праціснуцца.

Чалавек стаяў у гэтым прамежку, маўчаў і толькі, як здалося Кастусю, хітравата бегаў вачыма. У першую хвіліну ён выдаўся за нейкага крыміналістага й не спадабаўся. Адылі, пазьней, разгаварыўшыся, ён пераканаўся, што той гэткая-ж ахвяра НКВД, як і ён сам.

І яго забралі ў першы дзень вайны ў Менску разам з многімі іншымі артыстамі Беластоцкага польскага тэатру, што прыехаў колькі дзён перад тым на гастролі ў Менск. Жыд з паходжаньня, паляк паводле свае культуры, трапіў пад пільнае вока НКВД, як носьбіт заходняе культуры. Як і бальшыня артыстых гэтага тэатру, у першы дзень вайны пачалі арыштоўвацца, быццам небясьпечны элемэнт.

Ён ня ведаў прычыны свайго арышту, як і кожны іншы ў гэтай палітычнай вязьніцы. Нічога ня мог прыгадаць, што магло-б зьявіцца парушэньнем савецкіх законаў і прычынай такога сумнага канца іхных гастроляў.

- Мы-ж ставілі толькі ўладай дазволеныя п'есы й нічога нідзе ад сябе не дадавалі. А чаму арыштавалі? - ніяк ня мог ён зразумець свайго становішча.