Уладзімер Глыбінны - Вялікія дарогі [пра мінулае]

Сам гэты каманданцкі будынак з двума жалезнымі брамамі, і ўсё што за ім, было даўно добра вядомым Кастусю. Некалі яго таксама ўводзілі й выводзілі праз гэтую браму. З той толькі розьніцай, што тады прывезьлі яго ў «чорным воране» пасьля заканчэньня сьледзтва й шматмесячнага прабываньня ў «Амэрыканцы».

Тады, пасьля галоднае й халоднае «Амэрыканкі», турма здалася яму «домам адпачынку».

Цяпер адразу з волі яго вялі сюды пехатой знаёмымі шляхамі, што ўжо самі па сабе будзілі тысячу розных успамінаў. Праўда, у дарозе ён яшчэ мог даць волю гэтым успамінам без асаблівых перашкодаў. Таму ён не заўважыў, як ад Татарскага мосту яны мінулі лазьню ў канцы Старавіленскай вуліцы, прайшлі мост перад Старым рынкам уздоўж гадлёвых радоў, падняліся на Пляц волі, адтуль спусьціліся на Інтэрнацыянальную й ураз апынуліся перад гэтай жалезнай брамай. А тут ужо не было магчымасьці аддавацца ўспамінам.

Адразу-ж, як апынуліся за брамай, яго павялі ў адзін з пакояў і распачалі допыт, запаўненьне анкеты й нават закід абвінавачаньня.

- Ага, яны сапраўды працуюць з вайсковай спраўнасьцяй. Ужо ўсё ў іх падрыхтавана, - зьдзіўлена падумаў Кастусь, калі пачуў прапанову падпісаць абвінаваўчы акт. На стале ляжала прапанаваная імі стандартная блянка з ужо ўпіс�нымі ягонымі данымі ды артыкуламі абвінавачаньня.

- Вы абвінавачваецеся ў контррэвалюцыйнай прапагандзе ды ўдзеле ў контррэвалюцыйнай арганізацыі, паводле артыкулаў 72 і 76 Крымінальнага Кодэксу БССР, - прагаварыў старшы канваер даўно завучаны й абрыдлы казённы стандартны сказ тонам з прэтэнзіяй на аўтарытэтнасьць і безапэляцыйнасьць, быццам віна ўжо на гэтулькі даведзеная, што разьбірацца далей няма патрэбы. Застаецца толькі подпісам фармальна падцьвердзіць даведзенае й безсумніўнае.

- Я ні ў чым не вінаваты, ніякай контррэвалюцыйнай дзейнасьцяй не займаўся, - рашуча сказаў Кастусь, - і таму падпісаць гэтага не магу.

Ён быў даўно ўжо добра абазнаны з гэтымі прымітыўнымі, загадзя гатовымі мэтадамі допыту, калі сьледчаму ходзіць, абы вырваць подпіс пад актам абвінавачанага ды ўпросьціць справу.

Ён ведаў, што слабейшыя істоты, якія без супраціву падпісваюць сабе розныя абвінавачаньні, ад гэтага толькі трацілі, бо ўжо пэўна атрымлівалі вялікшыя тэрміны зьняволеньня, як асобы, віна якіх быццам падмацавана нават іхнымі прызнаньнямі й подпісамі.

- Дзеля таго, што вы адразу пачынаеце трымаць сябе адмоўна, тым горш для вас! - пагрозьліва прагаварыў сьледчы, уставіўшы свой пільны пагляд на Кастуся. Кастусь вытрымаў яго на сабе й рашуча заявіў:

- Няхай сабе будзе й горш, аднак давядзеце мне, калі, дзе і як я займаўся контррэвалюцыяй. Я ўвесь час трымаўся вельмі ляяльна й нічым не парушыў абавязкі савецкага грамадзяніна. Іншая справа, што цяпер, у гэтакі час, вы ўважаеце мяне небясьпечным і я падлягаю паводле ўказу быць ізаляваным. І якая гэта ня была-б памылка з вашага боку адносна мяне, - гэта я магу зразумець. Але вы гэтак і скажыце.

- Мы вас узялі за палітычныя злачынствы, зробленыя вамі, а не за падазрэньне. Ваш абавязак цяпер разброіцца й дапамагчы нам выкрыць усіх злачынцаў, што ў змове разам з вамі. Гэта палепшыць і ваш лёс.

- Таварыш сьледчы... - пачаў мову звыклым у саветах словам Кастусь, але ў момант быў абрэзаны сьледчым, які скарыстаў нагоду, каб паказаць сапраўднае мейсца арыштованага.

- Я вам не таварыш, вы арыштаваны злачынец - я вам не магу быць таварышам, хіба толькі грамадзянінам...

- Грамадзянін сьледчы... - пачаў зноў Кастусь, зусім не зьбянтэжаны моцным націскам сьледчага, бо на сваім вяку бачыў і ня гэткіх напорыстых, - я паўтараю, што ніякіх злачынстваў я не рабіў і ні ў якія змовы ні зь кім ня ўступаў, таму й падпісаць гэткі недарэчны й недатычны мяне абвінаваўчы акт не магу й не падпішу.

Цяпер у ім загаварыла зноў тая адпорнасьць і чалавечая годнасьць, якая ўжо калісьці выявілася ў стойкім трыманьні перад сьледчымі ў 1933 годзе, калі ён ні сябе, ні нікога іншага не запэцкаў у сваіх паказаньнях, як гэтага не вымагалі розныя на зьмену сьледчыя. І гэта ў той час, калі на яго аж колькі слабых духам маладых людзей нахлусілі аб нейкім уяўным удзеле ў нейкіх уяўных, толькі ў мазгох сьледчых існуючых арганізацыях, што нібыта ставілі за мэту скінуць савецкую ўладу ў Беларусі. І далі-ж гэтыя паказаньні якраз хлопцы, якіх ён хіба толькі здалёку ведаў, а часьцей дык і зусім ня ведаў.

Не, нездарма ў ягоных жылах, відаць, цякла кроў продкаў, калісьці знаных у сьвеце асілкаў-люцічаў. Нездарма ён пераняў ад свае маці нязломны, цьвёрды й адпорны характар, а ад бацькі ясны розум, што асьвятляў ня толькі ягоную душу, але высьпельваў прыгожы, чысты, пасьлядоўны й неадступны ад мэты характар ды рабіў яго загартаваным духова да ўсіх перагасаў лёсу, пры якім, паводле словаў паэты, -