Сакрат Яновіч - Самасей

Наш герой закончыў навукі самым звычайным чынам. Калі ж ён і адрозніваўся чым-небудзь у іх, скажам, у сярэдняй школе, дык, мабыць, адно тым, што быў з яго палахлівец звыш нормы для вучняў таго ўзросту. Прытым — чаго, здаецца, як быццам ніхто і не запрыкмеціў—-неяк па-асабліваму любіў ён чужымі рукамі жар выграбаць (такая якасць характару на ўвесь відавок праявілася ў ім шмат пазней, у даросласць, калі ў ягоных руках апынуліся, так званыя, важныя вырашэнні).

Музыку наогул не пакідаў настрой удачы. Ён дамогся ад сябе той, усё-такі рэдкай у людзей, здольнасці заўжды вынаходзіць нешта ў сваю карысць, няхай сабе і ў самай дрэннай акалічнасці. Гэткая рыса чалавечае актыўнасці, надзвычай неабходная ў дачыненні да публічнае асобы, цалкам беспатрэбна авалодала ім, пераўтвараючы яго ў — неапошняе пробы — пранырліўца. Гэта стала відаць таксама па яго фізіяноміі тае асобіны, якая толькі што адкацілася ад абеду, паказваючыся з тлустымі губамі і выпучваючы шчокі языком, што выгортвае з-за сківіцаў рэштавінкі смачнага. Гэтакім надта залежыць на тым, каб пра іх падумалі, што яны папоўніцы ядуць, з мясам і гарэлкаю. І ў кішэнях іх зайздросна не пуста, як у тых, у каго камбінатарства атрымала ранг ідэалогіі.

Калі ж прыйдзе вам у галаву задумвацца над тым, якія ў яго былі адносіны да ўласнага жыцця, дык абавязкова дапусціце вы гэтым памылку! Музыка — трэба ведаць — пажываў сабе, бы той воўк пад пушчаю; самым страўнікам, прагнасцю голаду (надоечы загінуў ён у такой катастрофе, якую смешна назваць трагічнаю). Ён, скажу вам цяпер, глядзеў на свет трохі так, быццам дзіця на карцінкі.

Пляткарскі фальклор нашага шматпавярховага дома пад шостым нумарам узбагаціў Музыку выслоўем: «Ах як для мяне добра жывецца!» — Выкрыкваў на ўсходах, па-п'янаму, у свае вялікія дні. Суседзі тады гаварылі: «Зноў далі гэтаму падлу, няйначай, медалю...»

У яго наглядалася і тая спешлівасць, якая, на неспрактыкава-ным чужым, пакідала ўражанне, што чалавек ён значнага фармату, але хілага здароўя і з жахлівай свядомасцю блізкае свае смерці, і з усяго толькі распачатым сваім патэнцыялам, пакуль жывы, а ўжо бачная страта для грамадскасці, і да таго падобнае. Успрымалася многімі — існуе ён не дзеля прыемнасці пабыць, колькі менавіта дапамагчы людзіскам чыніць ім; дабро або і нешта большае, такое патрэбнае ўсім, чаго ніхто, апроч яго, бадай і не здолеў бы. Нейкая майсееватасць выпраменьвала ад Музыкі, магчыма, таму, што ўдаўся ён — у чым мала хто скеміў — не каб натхнёным чалавеканенавіснікам, але (праўда: не болей чымсьці аматарам) халодным тэарэтыкам таго. Выбухаў: «Не рабі каму добра, дык не будзе табе кепска! Яшчэ не нарадзіўся такі, хто ўсім дагадзіў!»

Ён пагаджаўся і на пашыраную формулу: «Другога ад сябе не спазнаць дарэшты, нават пры пасрэдніцтве дружбы. Дзеля гэтага ёсць дасканалая метода: варагаванне. Павінна яно быць, аднак жа, канкрэтным. Вынік — ясна ж — адзін: спазнаўшы цябе, хачу быць як найдалей ад цябе!»

Столькі перадаў мне пра яго Музыкаў халуй, якому сёе-тое зрабілася відавочным, гэтаму пачціўцу з душанькаю заслужанага камердынера. Мы абодва вярталіся якраз з глыбіннае камандзіроўкі, як зазвычайна, пабалванелыя ад нецікавых справачкаў у новабагатым павеце, у адвячорак засмутлага лістападаўскага дня, у злігласць і снежную крупу. У прыдарожных садках месцамі пунсавелі каляднымі шарыкамі памерзлыя яблыкі-зімаўкі. З хутаркоў па-пад узлессямі ўжо выганялі на рунь жывіну, і вазамі валакліся з лесу гаспадары з дровамі. Над дахамі снавалі туманцамі дымы з каміноў, і як быццам ажно ў нашу легкавушку забіваўся пах гарачэзнае капусты з баранінаю (мяса націраюць часнаком і трымаюць у каменным гаршчку). Да ап'яняючае саладосці ў касцях хіліла на сон.

Няцяжка было ўявіць сабе Музыку ў такім краявідзе; мурлыкаючага, аніяк няздольнага да фінезійнае інтрыгі валюхача, у лепшым выпадку — падлыгатніка.

Музыка меў сям'ю, жонку і малых (двое, ці што?). Сям'я як сям'я, — яна была ў яго настолькі стандартная, што калі не стала самога Музыкі, удаве і не падумалася паважыцца ізноў выйсці замуж або завесці сабе хабеля, прынамсі, хахаля. Угарованая, усё ў такім свіным труху ад клапатнечы, Музычыха апусцілася ў бес-прасвецце з той сумотнаю самаперакананасцю, што лёс так ёй наканаваў доўгі век дажываць ды дзетак пагадаваць (не высоўваючыся за гэты біялагічны цыкл). Наткнуўшыся на яе, здаралася, недзе ля крамы, упаткаўшы ейны непрысутны зрок, — штосьці сцебане па патыліцы, пугне мяне прэчкі, вазьму ды нырну ў расскрыпелыя дзверы «Прадуктовага», так і не павітаўшыся з ёю, не памінаючы ўжо пра звычаёвую размоўку. Справа, можа, не ў тым, што сваіх бедаў па горла... Музыка, бачыце, аж да гідлівасці надакучваў нам збедненасцю, гэткім паскавытваннем замораніка пра безграшовіцу ды галадуху, якімсьці ўтойваннем, па-вясковаму хітруючым, не абы-якіх, урэшце, сваіх даходаў. Ён вось дрэнна пераносіў сітуацыі грамадска-карыснае працы, натугі, і дрыгацеў на самую здагадку, што не ўдасца яму на кімсьці зарабіць, прысмактацца. Разам з тым ён надта ж пільнаваўся таго, каб мець выгляд асобы, якая, адна сама, бачыць куды далей, чымсьці цэлая кагорта гатовых павесіцца за праўду ідэйнікаў, па сваёй сутнасці вартых жалю адэптаў чалавскалюбства, занадта павярхоўна абкпёнага маці-гісторыяй. Дзеля гэтага трэба было яму зважаць, каб не схібіць, хаця б у даробцы манераў, а перш-наперш у выпрацоўцы варшаўскае паходкі ды, увогуле, у матэрыі плебейскага пераймання арыстакратызму (што пераходзіць у гратэск важністасці). Формы атаясамліваў ён са зместам.