Франц Кафка - Прысуд

Аднойчы пад вечар — ці то быў першы, ці тысячны, не ведаю — мае думкі бязладна кружлялі. Летнім надвячоркам, калі шум ручая рабіўся ўсё змрачнейшы, я ўчуў мужчынскія крокі! Да мяне, да мяне. Выцягніся, мосце; будзь гатовая, бэлька без парэнчаў, утрымай таго, каго табе даверылі. Выпраў незаўважна няўпэўненасць яго хады; калі ж ён захістаецца, дай яму пазнаць сябе і, як горны бог, скінь яго на зямлю.

...Я здрыгануўся ад нечаканага болю і нічога не ведаў. Хто гэта быў? Дзіця? Сон? Разбойнік? Самазабойца? Спакуснік? Вынішчальнік? Я адвярнуўся, каб яго ўбачыць. Мост перакульваецца! Не паспеўшы яшчэ адвярнуцца, я ўжо абрынуўся і быў ужо разгублены і насаджаны на вострыя каменьчыкі, што так спакойна ўзіраліся ў мяне з шалена-бурлівай вады» («Мост»).

Ахвярны, пакутуючы пачатак, што процістаіць жорсткаму «бацькоўскаму», у Кафкі звязаны з вобразамі дзяцей. Святло, усмешка, калі яны і пранікаюць зрэдчасу на гэтыя старонкі, дык хіба што ў такіх абразках, як «Разгублены позірк з акна»: «Унізе бачыш святло сонца, якое, напэўна, ужо заходзіць, на твары дзяўчынкі-падлетка, што вунь ідзе і азіраецца; адразу ж бачыш на гэтым твары і цень мужчыны, які ідзе хутка следам. Вось мужчына прайшоў — і твар дзіцяці ўвесь зрабіўся светлы».

Дарослым персанажам таксама даступнае каліва гэтага непадробнага святла — у тым выпадку, калі яны адкасоўваюцца ад мертвага пылу й бруду існавання і здольныя бяздумна бегчы з дзіцячаю чарадою абы-куды, без жаднае мэты, дзеля чыстага руху ды вызвалення праз уцекі: «Мы пабеглі, тулячыся бліжэй адно да аднаго; некаторыя працягвалі іншым рукі; было цяжка нармальна падняць голаў, бо дарога вяла долу. Нехта выгукнуў індзейскі баявы кліч, нашы ногі самі сабой памкнуліся ў галоп, як не было ніколі раней, пры падскоках вецер падымаў нас, абвяваючы сцегны. Нішто не магло б нас затрымаць; мы так разагналіся, што нават, абганяючы адно аднаго, мы маглі скрыжоўваць рукі ў сябе на грудзях і спакойна аглядацца» («Дзеці на дарозе»).

Не кожны дарослы здатны на самавызваленне праз уцекі; самому Кафку такая спакуса здавалася амаль недаступнай. Але і пасіўныя, інертныя ягоныя персанажы выклікаюць шкадобу і сімпатыю — пад час свае дзіцячай разгубленасці, недасведчанасці, з якой яны ўспрымаюць праявы сусветнага дэперсаналізаванага ліха.

Гэты выразны болевы пачатак Кафкавай прозы быў непарыўна звязаны з ягоным унутраным станам, тым пачуццем, з якім ён сядаў тварыць, якое вынасіў у сабе да канца дзен: адчуваннем нажа, які бясконца паварочваецца ў ягоным целе, у ззяючай ране.

Былі, аднак, моманты, калі нож ва ўласным целе ўяўляўся Кафку старадаўнім рыцарскім мячом, загнаным у скуру такім чынам, каб не спрычыняць болю; гэтая метафара, занатаваная ў «Дзённіках», абазначае, на наш погляд, тыя павароты творчасці, калі чысты боль змяняецца чыстай экспрэсіяй. Эстэтыка халоднага назірання, празрысты, даведзены да моўнай дасканаласці стыль характэрныя для пазнейшага Кафкі. У гэты час з’яўляюцца ягоныя халаднаватыя, крыху іранічныя эсэ («Маўчанне сірэн», «Праметэй», «Праўда пра Санча Пансу» ды інш.). У такой манеры пазней плённа працаваў славуты аргенцінец Хорхе Луіс Борхес.

I ў чыста «разумовых» і ў эмацыянальных сваіх рэчах Кафка заставаўся самім сабой — цэласным, адметным майстрам, у свядомасці якога жыццё і літаратура існавалі не асобна, не поруч, а як непарыўнае адзінства. Такім чынам, недарэчна было б цвердзіць следам за некаторымі крытыкамі, што свайму новаму нараджэнню — ператварэнню — Кафка абавязаны адно руплівасці Макса Брода і мастацкай сіле толькі тых твораў, што друкаваліся пасля смерці пісьменніка. Цэласнасць гэтага свету даводзіць і гэтае, першае выданне Кафкі па-беларуску, для якога ўкладальнік і перакладчык Лявон Баршчэўскі адабраў пераважна творы, выдадзеныя Кафкам яшчэ пры жыцці. Думаецца, дойдзе час і да публікацыі ў беларускай мове такіх буйных памерамі рэчаў, як «Працэс» або «Замак».

Тое, што адбываецца з творчай асобай Кафкі ў сённяшнім літаратурным кантэксце, таксама ёсць ператварэнне, але яно закранае перадусім нас, ягоных цяперашніх чытачоў. Ператвараецца нашае ўспрыняцце майстра, загнанага тэндэнцыйнай, афіцыёзнай крытыкай у шэрагі «апалагетаў буржуазіі», «заражаных песімізмам і пафасам разбурэння».

У амерыканскага фантаста Рэя Брэдберы ёсць навела, якая з яўляецца адметнай рэмінісцэнцыяй «Ператварэння». У гэтым творы чалавек таксама, як і Замза, абрастае хіцінавым панцырам, змяняецца ў кукалку. Навакольныя з жахам чакаюць наступстваў. Але ператвораны перахітрыў усіх. Па выхадзе з бездапаможнага стану, які ўсе палічылі незвычайнай хваробай, ператвораны чалавек набывае вялікія, бы ў матыля, крылы, і адлятае — Бог ведае куды.