Іван Пташнікаў - Тартак

...Зноў засвісцеў вецер на балоце ў вялікую, чорную, растрэсеную конскую грыву, валячы яго, Ратушняка, з ног...

Бралася на додніцу. На дварэ было яшчэ цёмна. Вецер улёгся, дзьмуў толькі паціху ля зямлі, метучы снег. Пад'яснілася, і неба было зялёнае; бліскалі здалёку калючыя зоркі. За студняй, за парканам, — на ўсходзе, мусіць, — было святлей, як дзе ад пажару.

Зноў паціснуў мароз, і сухі снег рыпеў пад нагамі. Брала за шчокі — востра і калюча, як дзерла таркай.

Чарнелі на снезе хлявы і платы, плямамі і палосамі. У цемнаце мігалі агні — уставалі людзі. Скрыпелі вароты, нехта сек дровы, ляпаў дробна і часта — спяшаўся. Пахла дымам ад сырых бярозавых дроў, густа і мякка, як пахне толькі дым ад бярозы на марозе, — дзёгцем, смалой і кіслым сухім пілавіннем. Так пахне на ўчастку ў Выгарах — у лесе — дрывотня, дзе рэжуць і сушаць бярозавыя чуркі для «чугрэяў».

За будынкамі чарнеў лес — у Выгарах ён быў зусім блізка ля хат: рукой падаць.

На ўсходзе, там, дзе забялелася неба, калі ўслухацца, гулі машыны: на ціхім марозе машыны далёка чуваць. Там жахалася цемната, як летам ад далёкіх маланак...

На двары быў расчышчаны снег: раскапаны лапатай, драўлянай, вялікай і шырокай, на якой у печ садзяць пячы хлеб, — лапата стаяла ля сеначак, прыхінутая ручкай да вугла. Ля яе стаяў і гальнік — стары змецены венік без лісця, — ім пасля лапаты падмялі начыста двор. Па цвёрдым пасля лапаты і гальніка снезе лёгка было ісці, — ён, Ратушняк, ступаў, як па глінянай падлозе ў хаце.

Ён прачнуўся сам, немаведама ад чаго, мусіць, доўга мычала ў запечку за перагародкай цяля. Паклікаў — у хаце нікога не было. Магазын гарэў на тым самым месцы — на рагу стала, — бы яго, магазын, не прымалі ад учарашняга. Ад яго пахла дымам на ўсю хату: відаць, доўга ўжо гарэў.

Ён, Ратушняк, тады хуценька ўстаў. Ля ложка на куфры ляжала ўся яго апратка: сухая і цёплая, нядаўна, мусіць, знятая з печы. Сухія былі і валёнкі, і шкарпэткі, і чорныя шкуматы ад сарочкі...

Ён апрануўся: засіліўшы вады ля печы з вядра, памыў рукі, пачуўшы, што баляць пальцы, — папухлі пупышкі — і твар... Твар быў шорсткі: пасівераў; патрэскаліся вусны — да іх было не даткнуцца.

Пасля ўжо ўбачыў, што на левай руцэ пачарнелі пальцы. Падумаў: добра, што не на правай...

Сцягнуўшы з дошак, з перагародкі, кажух — кажух быў сухі, — ён ускінуў яго на плечы і, выйшаўшы на двор, падаўся адразу ў хлеў да каня. Конь стаяў з прыходу, на працівеньцы, ціха гломзаючы з саней сена. Павярнуў да яго галаву, заржаў.

«Не поены...» — падумаў ён і хацеў, узяўшы ў сенцах вядро — угледзеў быў яго, — пайсці даць каню са студні вады.

Калі скрыпнулі вароты, ён пазнаў яшчэ на вуліцы яе, Варку. Яна ішла з вядром на руцэ. З вядра тырчалі агаркі ад лучыны, галавешкамі ўніз.

«Лучынай на ферме свяціла недзе сама сабе ля кароў... — падумаў ён пра яе. — Ліхтара няма. І дзе яна яго возьме, бабай будучы... »

— Куды гэта вы додніцай? І не выспаліся недзе. Не далі мы вам з цялём... На вуліцу некуды хочаце ісці? А я дык во і каня вашага не справілася напаіць. Пабегла адразу на ферму. Заспала. Добра, што цяля разбудзіла. А так бы яшчэ спала. Угрэлася на печы... — Яна падышла да сеначак, паставіла на зямлю вядро. — А той пабег, не паснедаўшы нават... — Яна сумелася: — Хаця, вы ж не відзілі яго...

Ратушняк здагадаўся: яна гаварыла пра ўчарашняе. Падумаў, што чуў усё праз сон; хто быў у хаце — не помніць.

— Я яго раніцай яшчэ прабрала... На цвярозую галаву. Прабрала... — усміхнулася яна. — Не баялася... На ўсю хату было голасу. Думаю, прачніцёся вы — дык мы яго ўдваёх... Ажно мы крычым, а вы храпіцё, аж хата разлягаецца... Уляцела яму. Кажу пасля: нядобра ж так, нашчаму на такі мароз ісці, загавееш... Пачакай, хоць блін гэты самы жытні са скаварады скіну... Пагрэешся гарачым блінам, хоць і насуха... Не захацеў. Сядзеў доўга на рог стала, ля магазына. Людзі, кажу, вунь на марозе мерзнуць, галодныя... Бабы пілы цягаюць... Маўчаў, махнуўшы на мяне рукой. Сказаў пасля: «Ну, ты мяне, матка, не ўчы»... і маўчаў. Тады падняўся і пайшоў за дзверы. А так раніцай зноў за сваё ўзяўся. Ускруціўся разам са мной, відаць, холадна было, ад акна дзьмула, — і зноў лезе сам у шафу... Тады я яму кажу: цішэй... Адна не дам рады — дык чалавек вунь паможа... «Які чалавек?» Ён вас, праспаўшы разам ноч, і не згледзеў, відушчы такі... Я яму і расказала ўсё. І як пачула, што конь іржэ на аселіцы, і як угледзела яго, ідучы з фермы, чорнага на снезе. Ля платоў, дзе зімой у нас ніхто не ездзіць, скаціну да вады толькі ганяем... Як знайшла мокрага чалавека ўсяго, — чуць пазнала...