Іван Пташнікаў - Тартак

Чалавек спускаўся адтуль памалу, баючыся паслізнуцца, згінаўся і выпростваўся — ішоў, як па жэрдцы.

Ратушняк адразу пазнаў Петражыцкага. Калі той спусціўся з гары і ішоў, выцягнуўшы шыю, як гусак, — намагаўся глянуць здалёку ў раку, Ратушняк угледзеў, што ў руках у таго лом. Вялікі, доўгі, якія вазілі з сабой шафёры за кабінамі, у скрынках з чуркамі.

Калі Петражыцкі, падышоўшы да берага, спатыкнуўся, — згледзеў, відаць, як плыве па рацэ дрэва, — на яго зірнула сонца (узышло) — хуценька, жоўтай плямкай — і зноў схавалася ў хмары. Петражыцкі ўвесь, з ног да галавы, стаў быў барвовы, як ад агню; стаяў, трымаючы рукою лом пасярэдзіне.

Тады Ратушняку прыйшло ў галаву, як Петражыцкага хацелі застрэліць партызаны. Пра гэта сам Петражыцкі расказваў усім у калоне, кожнаму свежаму чалавеку, што заяўляўся да іх.

Калі іхнюю, дзе быў Петражыцкі, брыгаду — Ратушняк не помніць ужо якую, забыўся — прыціснулі ў блакаду ля Беразіны немцы, Петражыцкі згубіў у балоце патроны ад пэтээра — пяць штук. Камісар брыгады, вывеўшы партызан на буй да Беразіны, сам пагнаў перад сабой на вачах ва ўсіх расстрэльваць яго, Петражыцкага. Петражыцкі нёс у руках пэтээр — адно, што было пры ім...

Ратушняку здалося, што ён і тады вось так стаяў на беразе, маленькі, з доўгім цяжкім пэтээрам, як з ломам...

Петражыцкі астаўся жыць, бо разарвалася на беразе міна — немцы ўдарылі з мінамёта — і забіла камісара... Ён насіў пасля пэтээр без патронаў усю блакаду...

Хадзіў недзе, як з ломам цяпер...

Падышоўшы да берага, Петражыцкі плюнуў далёка ў раку, туды, дзе тырчаў з вады дышаль.

— Заглохла, зараза. На самай гары заняло... — Ён зняў кепку і выціраў ёю твар, мурзаючыся: — У мяне, інжынер, план. А яе — ні старцёрам, ні ручкай. Макам сеў. Я тады ломікам пад зад. Пад задняе кола... Пад прычэп... Думаеш, лёгка было сапхнуць? Успеў бы ўскочыць і ў кабіну, каб не паслізнуўся... Пад нагамі, што наплёвана... Хай выкупаецца... Ні чарта ёй не зробіцца... — Ён плюнуў яшчэ раз у раку, кінуўшы далёка ад сябе на бераг лом. Лом пакаціўся назад і, зачапіўшыся за пень, лёг яму пад ногі. — Падвяла... Зрэзаўся. Ушчэнт...

Тады Петражыцкі зрэзаўся: прычэп стаяў цэлы тыдзень пасля, як вытарабанілі яго з ракі. Петражыцкага не каралі. Заступіўся Сямён Калінавіч. Сам. Начальства пусціла ўсё міма вушэй. Шафярня толькі рагатала...

Праз тыдзень, пайшоўшы ў рэйс, Петражыцкі выплавіў падшыпнікі. Нагрузіўся, а матор не пацягнуў на другой хуткасці. Ехаў на першай.

Стаяў... Мяняў падшыпнікі. Даравалі. Каб пасля на каго пальцам паказаць можна было:

— А ён чаму? Што, па небе ездзіць? Не па адной дарозе хіба з вамі? Не на адных харчах? Не на адным катлапункце, можа, ясцё?..

Цяпер, зімой, на яго не ціснулі. Сам затое паціснуў. Нагрузіўшыся, зачапіўся перадком за пень, рвануў узад і «раздзёр» машыну. Перад сабе, зад сабе. Што зайца...

Тут яму не даравалі. Сам Сямён Калінавіч... Адабраць... Перасадзіць... Спагнаць... Каб другія не рабілі самадумам. А ўпрэцца — выгнаць. Хай коз у калгасе пасе. Не націскалі, сам націснуў, — значыць, у сваю кішаню хацеў больш напхаць, славу нажыць захацеў.

А Сямён Калінавіч гэтага не любіць. Патачкі тут не чакай. Каб гэта ён сказаў «націсні».

Петражыцкі не прасіў, каб даравалі. Ён ніколі нікога не прасіў, — не чулі.

Ратушняк падумаў, што Петражыцкі не прасіў, недзе, і калі яго ў блакаду вялі страляць на бераг да ракі...

І яго, Петражыцкага, перасадзілі на «чугрэй». Маўчаў і падцёр нос усім. Адразу...

Ратушняк пачуў, як па твары сцебанула нечым шорсткім і халодным, што мокрым суравым ручніком, і адплюшчыў вочы.

Было цёмна, хоць вока выкалі. Зверху валіў снег, густы і сухі, — мяло. Налятаў вецер, тузаў за каўнер у кажусе і рваў з рук лейцы; свісцеў недзе на самай зямлі, ценка і востра, як у сухой траве.

Ён тады, намогшыся, падняўся. Убачыў, што стаіць у полі: наўкола было чыста і бела.

Балела спіна, ныла ў баку, на якім ляжаў, заснуўшы, і адлежаў; не мог выпрастаць шыі: яе ўсё роўна як падвярнула — і не адпускала.

Конь стаяў, нагнуўшы галаву і адвярнуўшыся ад ветру. Было відаць, як вецер адкідае ўбок грыву.

Ён, Ратушняк, тады зноў падумаў, што стаіць у чыстым полі і вецер свішча не ў траве, а ў каня ў грыве. Падняўся, каб агледзецца, — валіў снег, ад яго ліплі павекі, — нічога не было як угледзець. Падумалася, што не ведае ж зусім гэтага поля, дзе стаў конь, і куды пойдзеш, каб спытацца... Прагнала сон, зняло як рукой...

Ён адхінуў рукавічыну і зірнуў на гадзіннік: стрэлкі і малая і вялікая прытуліліся, свецячы адна ля адной каля адзінаццаці. Гадзіннік стаяў, быў не заведзены, — ён, Ратушняк, не стаў нават падносіць яго да вуха...