Вячаслаў Адамчык - Голас крыві брата твайго

— Ды я цябе!..

— Тут ужо так: альбо ты мяне, альбо я цябе,— Корсак звярэючы і, мусіць, ужо адыходзячы ад памяці, паказаў сякераю на дзверы: — Выйдзі з хаты, брыда!

Жэнік Рэпка мацюкнуўся, плюнуў і, круцячы наравіста галавою, пераступіў парог, не зачыняючы дзвярэй, з грозьбаю выціснуў:

— Мы яшчэ стрэнемся, як гаворыцца, на вузенькай...

— Страху вялікага няма. А ўжо не баюся ні просьбы, ні грозьбы твае,— Корсак падышоў да лавы і неяк навотліў, размахнуўшы, пусціў з грукатам пад яе сякеру і павярнуўся да гэтых двух, што асталіся ў хаце: — Сёдлаў я ніякіх не браў. Нідзе і ні ў кога.

— На первый раз поверим,— нарэшце аказаўся трэці, сухарлявы і хваравіты з твару, нібы сухотны, што дагэтуль маўчаў, падазрона і цярпліва стрымліваючы злосць.

З хаты яны выйшлі, тоячы ў душы нешта помслівае і нядобрае. Корсак гэта распазнаў па грукаце дзвярэй, што стукнуліся ў вушак, дзынкнуўшы клямкай, і адскочылі назад. Ад іх дзьмухнуў тугі скразняк, злізаў на шкляным пухірку газоўкі ледзьве жывы, траскучы агоньчык, і на Корсака, як цяжкая глыба, як стромы, падкопаны бераг, упала цемната. Ён стаяў, аглушаны гэтаю мігатліваю цеменню, і яго трасла, калаціла неўтаймаваная крыўда, спадыспаду душы высачылася адчуванне,— здаецца, першы раз такое, што яе, гэтай страшнай вайны, з чалавечай помстай, несправядлівасцю, смерцю, адчаем і адзінотай ён, Корсак, не перажыве.

Ён зажмурыў бясслёзныя вочы і ўчуў, як яны пякуць прыступам новага жалю да сябе. Яму ўжо думалася, што свет так нечакана за кожным разам больш балюча і крыўдна чужэе для яго і ён сам чужэе для гэтага свету.

Дварчанскі рынак, ці, як казалі яшчэ па-даўнейшаму, кірмаш, дзе таўкліся адзін адному ненавісныя местачковыя гандляры з сахарынай, дражджамі, моцнымі, як атрута, нямецкімі цыгарамі, рознакаляровымі на палачках пеўнікамі, смярдзючай, бо дабаўлялі ў брагу курынага памёту, прыхованай самагонкай і рознымі, найбольш яўрэйскімі, нарабаванымі падношанымі трантамі, кіпеў цяпер у канцы галоўнай вуліцы.

Як-ніяк усё ж бліжай да цэнтра мястэчка і далей ад паліцыі, што сядзела ў пачарнелым недагледжаным Суліным доме і сінагозе, круга якой з леташняй восені падняўся цагляны, атынкованы мур.

Недалёка ад паліцыі даўнейшы прыватны яўрэйскі двухпавярховы гатэль займала Дварчанская валасная ўправа. Цяперашні гатэль, дзе спыняліся найбольш нямецкія афіцэры, быў пры самай орсткамендатуры, у другім канцы мястэчка. Там быў вайсковы шпіталь, а праз лясок у двухпавярховай шарай мураванцы размясцілі батальён самааховы, у які мабілізавалі вясковых хлопцаў,— хто, спалохаўшыся грозьбы і павесткі, прыйшоў сам, а каго, схапіўшы пры якой рабоце ў Дварчанах, прывязлі ці прывялі ўжо прымусова і пераапранулі ў салатавую форму нямецкай жандармерыі з цёмна-зялёнай акантоўкай.

Орсткамендатура вартавала шпіталь, брала пад сваю апеку гатэль і нават батальён самааховы, другая палавіна мястэчка, акрамя вакзала, дзе была свая чыгуначная паліцыя (Bahnschutzpolizei) — некалькі чалавек палонных ды пяць стараватых, не падыходных для фронту немцаў — належала дварчанскім паліцыянтам.

Таму на рынку ў стракатым, найбольш жоўтым, кажушным натоўпе, мільгаючы чорнай уніформай з шарымі каўнярамі і чорнымі, з брылямі, яшчэ зімовымі шапкамі, шнырылі толькі яны. Каб чым-небудзь пажывіцца, асабліва выцягнуць з канюшыны ў палукашку саней «гусак» самагонкі, рабілі аблаву або прачоску з праверкай дакументаў і квіткоў ад збору за гандаль на рынку. Калі падміргне ці падкажа хто свой, дварчанскі, спрытна ўмелі, як смяяліся самі, схапіць за кокі чужых, што завітвалі ў мястэчка з далёкай Вільні ці Ліды.

У паліцыю нават не заводзілі. Досіць было запхнуць арыштаванага ў стракатую, расфарбованую ў чорна-белыя косыя палосы дашчаную будку і там ужо ператрэсці кішэні, ці перарыць чамаданчык, адабраць лішні гадзіннік, ці колькі самаробных, зробленых нават з патроннай гільзы запальнічак, або «падзяліцца» выразкамі мяккага чорнага хрому — на перады ды халявы.

Цяпер апроч дварчанскіх паліцыянтаў на местачковым рынку зрэдзь пачало з’яўляцца і коннае, і пешае войска ў даўгаватых сцёганых куртках, у нямецкіх шынялях, у чаркесках з гызырамі на грудзях, у чорных, валеных з воўны касматых бурках, але ўсе ў кубанках з сінім, чырвоным і іншым верхам. Не вельмі давераўшы фронт, немцы перакідвалі добраахвотніцкую казацкую армію, сфармаваную на Доне, Кубані і Цераку паходным атаманам Паўлавым — невысокім, хударлява-злосным і кульгавым дзядком — сюды, у глыбокі тыл, у Дварчаны. Казацкі стан размясціўся ў Наваградку, а данцоў, кубанцаў, церцаў ставілі на пастой у прышашэйных вёсках. У Дварчанах размясцілася сотня, якой камандаваў палонны савецкі афіцэр — малады, гадоў дваццаці сямі, з прыгожым, але заўсёды з бурачковым, апухла-спітым тварам.