Невядомы - Анталёгія сучаснага беларускага мысьленьня

Ува ўмовах дэфіцыту кожная рэч напаўняецца сымбалічным зьместам, кожная робіць нейкую справу, патрэбную ня толькі жывым, але й нябожчыкам. Калі рэчаў мала, сьвет выглядае падобным да музэю: кожны прадмет вызваляе зь цямніцы падсьвядомасьці ўспаміны й мары, кожны мае калекцыйную каштоўнасьць. Калі рэчаў большае — яны ўжо не пасьпяваюць распавесьці нашаму воку пра сваё паходжаньне й наканаваньне.

Дэфіцыт адухаўляе ня толькі матэрыю, але й мову. Цэнзура ў таталітарным грамадзтве й табу ў першабытным забараняюць многія словы й учынкі, але садзейнічаюць узбагачэньню астатніх новымі сэнсамі, надаюць словам і жэстам дадатковую глыбіню й сымболіку. Маўленьне малых дзяцей і дзікуноў нашмат больш, чым у цывілізаванага чалавека, складаецца з іншасказаньняў: кожны галотнік, па сутнасьці, зьяўляецца паэтам. І ня толькі на словах, але й на справе: дэфіцыт вымушае скарыстоўваць многія рэчы “мэтафарычна” — не паводле іхнага звычайнага прызначэньня.

Чалавек — адзіная істота, якая ня ведае, ці сапраўды жыве ў свой час і ў сваім целе. Мы ўпарта гойсаем па крамах альбо музэях у пошуках рэчавых доказаў нашага існаваньня, але іх заўжды нестае, і ўсе яны выглядаюць не зусім пераканаўчымі, нават калі іх змайстраваць уласнымі рукамі.

Каштоўнасьць рэчы прапарцыйная таму, якую ролю яна адыграла ў гісторыі. Прынамсі, з чалавечага гледзішча, зь якім самі рэчы могуць не пагадзіцца. У дэфіцытным, заснаваным на мітах грамадзтве кожная рэч і кожнае новае слова былі вялікай каштоўнасьцю, агульным багацьцем. Першабытны (як і савецкі) чалавек нават ня быў упэўнены, што яму належыць прадмет першай неабходнасьці — уласнае цела. Сёньня ж мы ведаем больш словаў і маем больш асабістых рэчаў, чым знаёмых і сваякоў.

Рэчы й словы раней увасаблялі лучнасьць чалавека з наступнымі й былымі пакаленьнямі, лад жыцьця й сьветапогляд якіх амаль не адрозьніваўся. Сёньня чалавек мае безьліч магчымасьцяў абнаўляць ня толькі інтэр’ер свайго розуму альбо жытла, але й навакольны ляндшафт. Ужо мала хто жыве на той самай зямлі, на якой нарадзіўся, і дзе жылі ягоныя продкі. Калі б ня склалі ў свой час геаграфічных мапаў, то ўжо ня ведалі б, як даўней называліся многія рэкі, лясы й пагоркі. І гэтаксама мала хто памятае назвы многіх прыладаў працы й хатніх рэчаў, якімі карысталіся людзі яшчэ некалькі дзесяцігодзьдзяў таму.

Чалавек вызваліўся ад ціску жыцьцёвага досьведу пакаленьняў сваіх папярэднікаў, ад маральнага й матэрыяльнага прымусу рабіць уласнае жыцьцё працягам пэўнай традыцыі. Аднак ён ня стаўся праз гэта больш свабодным: ад дыктатуры Гісторыі нас вызваліла, каб заняволіць, тыранія імгненьня. Нам лягчэй паразумецца з нашымі раўналеткамі з іншых кантынэнтаў, чым з уласнымі бацькамі й дзецьмі. Людзей адасабляюць ужо ня столькі нацыянальныя межы, колькі кватэрныя сьцены паміж пакаленьнямі.

У сьвеце хуткіх пераменаў чалавек адчувае сваёй радзімай ня той ці іншы край зямлі, а ўсю геаграфію ў пэўны адрэзак часу. Замест татуіровак свайго племя альбо нацыянальных строяў мы мусім насіць модную вопратку, замест абрадавых песень — слухаць модную музыку, кожны сэзон іншую. Ня род альбо нацыя, а міжнародная супольнасьць сучасьнікаў кантралюе нашыя паводзіны праз усясьветныя інфармацыйныя сеткі й адначасны продаж на ўсіх кантынэнтах адных і тых жа тавараў. Стыль жыцьця нам дыктуе цяпер не традыцыя, а мода. І патрабаваньні яе ня менш жорсткія: грамадзтва грэбуе кожным, хто ня мае стандартнага набору модных рэчаў і думак.

Прыручаныя й вынайдзеныя рэчы дазваляюць нам вырашыць шмат якія праблемы, але заўжды ствараюць новыя. Напэўна, лепш так, чым заўсёды мець праблемы адны й тыя ж — гэта значыць вечныя (у жывёлаў усе праблемы — вечныя). Чым большай колькасьцю рэчаў мы карыстаемся, тым хутчэй бягуць нашае жыцьцё й сама Гісторыя. Бадай, гэта й дазволіла чалавеку ня толькі пераўзысьці іншых прыматаў, але й выперадзіць уласнае прыроднае цела і першым засяліць ваколіцы фізычнага сьвету, у тым ліку — псыхадэлічныя царствы рэлігіяў і філязофскіх сыстэм.

Цяжка сказаць, хто каму больш карысны: рэчы нам альбо мы ім. Абодва бакі могуць пераканаўча зьвінавачваць адзін аднаго ў паразытызме, але найбольш карэктна нашыя адносіны можна вызначыць як сымбіёз. Інтэлект кампутара толькі тады наблізіцца да ўзроўню чалавечага, калі ў яго вырасьце жывое цела з уласнымі органамі пачуцьцяў, гармонамі й эмоцыямі. Але магчымы й другі варыянт: у якасьці крыніцы эмоцыяў, якія дапамагаюць апрацоўваць супярэчлівую інфармацыю, электронны мозг будзе скарыстоўваць арандаваны арганізм чалавека альбо якой-небудзь жывёлы.