Невядомы - Анталёгія сучаснага беларускага мысьленьня

Істотным момантам зьяўляецца тут тое, што этнас ці нейкая ягоная значная частка ўступае ў пэрыяд узаемастасункаў зь іншымі этнасамі ці часткамі гэтых іншых этнасаў — ува ўзаемастасункі часта варожыя, пра што й сьведчаць летапісы.

Сэнс гэтых узаемастасункаў — у гістарычным самасьцьверджаньні этнасу й будучай нацыі. Гэта гераічны пэрыяд у гісторыі ўзьнікненьня нацыяў, які зазвычай авеяны рамантыкай доблесьці й велічы. У пэўнай меры можна сьцьвярджаць, што нацыя пачынае ўсьведамляць сябе ў гістарычна адметных асобах, зь якімі зьвязаныя найбольш істотныя моманты ейнай першапачатковай гісторыі.

Працэс умацаваньня нацыі зазвычай працякае ў дзяржаўна-эканамічных формах, якія творацца ёй самой. Зьмест гэтых працэсаў палягае ва ўсё большай інтэграцыі нацыі, ва ўшчыльненьні сувязяў, інтэнсыфікацыі абменных працэсаў, у сацыяльнай стратыфікацыі нацыянальнага грамадзтва й адначасна — у больш ці менш жорсткай ягонай гіерархізацыі. Але ўсё гэта тычыцца толькі моманту фізычнага нараджэньня й існаваньня нацыянальнага ўтварэньня.

Сапраўднае ж, не фізычнае, а духовае нараджэньне нацыі неабходна зьвязаць з узьнікненьнем Нацыянальнага тэксту й з творчымі асобамі, якія твораць гэты Тэкст.

Пад Нацыянальным тэкстам будзем разумець тут любую сэмантычную структуру, у якой адбіваецца хранатып, сьветапогляд, мэнталітэт і характар дадзенага народу (нацыі). Такім чынам, Нацыянальны тэкст утвараецца ня толькі паэтычнымі ці празаічнымі тэкстамі, але й музычнымі творамі, творамі жывапісу, архітэктуры й г.д. Нацыянальны тэкст ёсьць найвышэйшай праявай творчага нацыянальнага духу, крэатыўных здольнасьцяў нацыі. Ён утварае культурніцкую прастору жыцьцядзейнасьці нацыі. У ім жа акумулюецца творчы гістарычны, культурніцкі й сацыяльны досьвед нацыі; і ў кожнай сваёй новай генэрацыі нацыя мае магчымасьць самааднаўленьня праз прачытаньне гэтага Тэксту.

Адной з галоўных і першапачатковых функцыяў Нацыянальнага тэксту зьяўляецца сакралізацыя й асьвячэньне факту нараджэньня й існаваньня народу-нацыі, факту гістарычнай мэтазгоднасьці ягонага ўзьнікненьня й існаваньня. Сакралізацыя адбываецца перадусім праз акт стварэньня Нацыянальнага тэксту, што ўвідавочвае: нацыя валодае містычнай здольнасьцю творчасьці (крэатыўнасьці), якая надалей будзе разгортвацца ў здольнасьць тварыць Гісторыю.

Гістарычна-творчы аспэкт — адзін з найбольш істотных для існаваньня нацыі. І дзеля выкананьня сваёй гістарычнай місіі нацыя творыць Дзяржаву. Дарэчы адзначыць, што акт стварэньня дзяржавы таксама можа ўсьведамляцца як сакральны. Асабліва гэта тычыцца тых нацыяў, для гісторыі якіх не характэрны этап працяглага этна-культурніцкага разьвіцьця.

Але найбольш тыповым, зразумела, зьяўляецца шлях этна-культурнага разьвіцьця праз этнічную кансалідацыю, ускладненьне ўнутрыэтнічных сувязяў, іхную гіерархізацыю, праз стварэньне Нацыянальнага тэксту і, нарэшце,— Дзяржавы.

Са стратыфікацыяй нацыянальна-культурнага жыцьця й гіерархізацыяй сувязяў звязана ўзьнікненьне нацыянальнай сьвядомасьці й самасьвядомасьці. Гэта зьвязанасьць тлумачыцца тым, што ў слаба гіерархізаваным грамадзтве яшчэ не ўзьнікае асобы як такой, а самасьвядомасьць ёсьць перадусім функцыяй асобы. Тое, што ў заходняй навуковай літаратуры называецца “этнічнай ідэнтычнасьцю”, ёсьць толькі перадформай нацыянальнай сьвядомасьці ці ейнай недыскрэтнай, сынкрэтычнай формай. Асноўным утваральным прынцыпам гэтай формы зьяўляецца прынцып кантраснасьці “мы—яны”, “свае—чужыя”. Для нацыянальнай самасьвядомасьці галоўным фармавальным прынцыпам зьяўляецца прынцып тоеснасьці, аўтэнтычнасьці асобы ці папросту чалавека як прадстаўніка менавіта дадзенага этнасу-народу-нацыі. Праз гэтую аўтэнтычнасьць ён пачуваецца суб’ектам і спадкаемцам нацыянальнай гісторыі й культуры. Праз гэтую аўтэнтычнасьць ён набывае магчымасьць пісаць ці нават перапісваць Нацыянальны тэкст, робіцца сутворцам нацыянальнай культуры й жыцьця.

Галоўная праблема нацыянальнай сьвядомасьці й самасьвядомасьці — гэта праблема творчасьці, г.зн. працягу нацыянальнага жыцьця, якая й вырашаецца на ўзроўні нацыянальна сьвядомых асобаў ці, больш дакладна, на ўзроўні нацыянальных элітаў, альбо не вырашаецца, калі гэтыя асобы й эліты слабыя ці адсутнічаюць увогуле.

1994 г.