Сергей Балахонов - Зямля пад крыламі Фенікса (зборнік)

Дакладная дата народзінаў Веляславы Менскай навуцы невядома. У розных крыніцах годам народзінаў называюцца 1182 і 1184 гады. Пры гэтым аўтары паведамленняў падкрэсліваюць, што падчас з’яўлення будучай пісьменніцы на свет адбываліся дзіўныя праявы: «вълкы вкруг дома звучне завываше» (запіс манаха Сідара Ізяслаўльскага), «воронки и соловье с пеяньем кружаше» («Травник славен»), «жаба плигне да бычий пузырь в окне порва» («Дивосил»). Падобнымі вобразамі яны жадалі падкрэсліць неардынарнасць падзеі. Бо той жа Сідар Ізяслаўльскі яшчэ і зазначыў, што ў яе асобе «явил Господ Бог вполню протиположност Евфросиньи Полоцькой».

Мяркуючы па ўсім, Веляслава належала да княскага роду. Пра гэта ўскосна сведчыць кніжнік Архіп Смаляніч, згадваючы яе «княжи власа» і «черлены княжи уста». Зрэшты, тут мы можам мець справу не з фіксацыяй рэальнага сацыяльнага становішча, а з пэўнага кшталту паэтычным тропам. У кожным разе яна была вельмі адукаванай для свайго часу жанчынай. Зусім верагодна, што нейкі час яна адукоўвалася ў Полацку, працуючы ў бібліятэцы і скрыпторыі, заснаваным за часы Еўфрасінні. Прынамсі, на маргіналіях адной з богаслужэбных кнігаў, якая паходзіць з тагачаснай Полаччыны ўтрымліваюцца надпісы: «Велеслава взыщет славу», «Из Менеска Велеслава суть не Путятична Забава», «Язык Велеславы, яко адская лава». Хто б ні пакінуў гэтыя надпісы, з іх вынікае неадназначнасць характару пісьменніцы.

Асветнік Акінф Цвярскі паведамляе, што Веляслава Менская чытала і нават спрабавала перастварыць («кусилася толмачити») на тагачасную кніжную «рускую» мову заходнееўрапейскія эпічныя творы «Песня пра Раланда» і «Спеў пра нібелунгаў». А вось Феафраст Слуцкі сцвярджае, што яна была ў захапленні ад «Слова пра паход Ігараў» і быццам бы нават «до Чернигова хаживала», каб пабачыцца з яго аўтарам. Калі верыць Феафрасту, яна «хотяше понести» (зацяжарыць) ад аўтара «Слова», але «бывает, иже держати писало легше, нежьли зачати дитя».

Увогуле ж Веляслава любіла падарожнічаць. У 1203 г. яна наведала Тураў і над магілай япіскапа Кірылы «чтяху слово свое о велих книжниках и басниках» (Сергій Туроўчык «Блюдения»). У 1206 г. яна пабывала ў Бранску, дзе «даша в ухо и порваша срачицу» (дала поўху і парвала сарочку) прапаведніку Дземетрыю Грэку за «гордость его превелику» («Бряньскый святоянник»). Сярод іншых гарадоў, дзе пісьменніца «наследиша много», называюцца Смаленск, Ноўгарад, Матраха (Тмутаракань), Кіеў. І, мабыць, гэта зусім не поўны спіс. Якім жа чынам Веляслава Менская «наследиша много» у названых гарадах? На жаль, мы маем вельмі цьмяныя недатаваныя звесткі.

У Смаленску Веляслава незразумелым чынам «выиграше» ва ўсходняга купца 1000 дырхемаў і выдаткавала іх на «книгы мирськие» (то бок нецаркоўныя) для смалян. У Ноўгарадзе яна ўздатнілася кагосьці жорстка скрытыкаваць («облаяти по жести»). Навуковец А.К.Моркаўка прыпісвае ёй аўтарства знакамітай наўгародскай берасцянай граматы № 330, дзе, нібыта, сваё частковае адлюстраванне знайшла тая жорсткая крытыка. У Матрасе пісьменніца з невядомай прычыны «ныряше в море до исткуна» (маецца на ўвазе затопленая антычная статуя аднаго са старажытнагрэцкіх багоў).

Калі ж верыць старагрузінскаму дакументу «Хроніка Міміно», у Кіеве «пасля вінапіцця» Веляслава перастрэла каля Сафійскага Сабора аўтара паэмы «Віцязь у тыгравай шкуры» Шату Руставелі і папрасіла, каб той ёй «надрапаў пару словаў на першай-лепшай шкурцы». Вялікі грузін зразумеў мянчанку не зусім слушна і палічыў за «вулічную дзеўку», з чаго атрымаўся пэўны канфуз. Большых падрабязнасцяў іх сустрэчы ў дакуменце няма. Даследніца Таісія Віняхоўская лічыць, што Шата Руставелі ўсё ж пакінуў старабеларускай пісьменніцы свой аўтограф на кавалку пергаміну, які знаходзіцца зараз у сховах Калінінградскага музея (Расія). На яе думку словы Руставелі: «Какая у тебя печатлительная глаза, милая. Ты пистельница, да?» адрасаваныя акурат Веляславе Менскай. Аднак гісторык літаратуры Антон Варанецкі лічыць, што адрасатам гэтых словаў была іншая кніжніца – Аксенія Чачэрская.

Што тычыцца ўласна творчага даробку Веляславы Менскай, то тут інфармацыі яшчэ меней. Паводле Севасцея Мсціслаўскага яна была аўтарам «изборника» пад нестандартнаю для той эпохі назваю «Бусяки сторонния плодныя». Творы, што былі ў яго ўключаны, мелі самы шырокі жанравы разбег: песні, навелы, афарызмы ды інш. Сучаснікі ацэньвалі іх па-рознаму. Але ў бальшыні крыніц, якія захаваліся да нашага часу, пераважае даволі стрыманая, а то і шчыра непрыязная рэакцыя.