Михась Южик - Перакулены час

Думкі, нават самыя глыбокія і светлыя, калі празмерна затрымоўваюцца ў чалавечай душы, калі занадта доўга не знаходзяць сабе выйсця, робяцца ворагам іхняга носьбіта. Васіль, чалавек па прыродзе не злосны, цягам апошніх гадоў змагаўся не з вонкавым светам (як ён меркаваў), а са сваім унутраным разладам, які ўтварыўся ад перанасычанасці незапатрабаванымі ведамі. І вось цяпер праз нейкую ўяўную адтуліну з Сурмачавай душы выцякалі гэтыя застаялыя веды. Іх яшчэ пакуль ніхто не ўспрымаў, але яны крануліся, але душы палягчэла. Як старадаўні ўрач даваў палёгку хвораму выпусканнем крыві, як скандал і лаянка ёсць сродкам пазбаўлення печані ад залішняй жоўці, гэтак магчымасць (хаця б патэнцыйная) публічна выказацца з’яўляецца спосабам духоўнага аздараўлення для паэта.

Васіль яшчэ толькі прадчуваў светлыя грані быцця, але ж відавочна пазбаўляўся ад цёмнага яго боку. Ён набліжаўся да раўнавагі, той раўнавагі добрага і благога, якую ўсе мудрацы лічылі шчасцем. Ён, як аказалася, толькі вучыўся спазнаваць добрае, прыгожае, боскае і адкрываў яго зусім не там, дзе мог бы сабе ўявіць. Яно ляжала па-за законамі грамадскага суіснавання, па-за логікай, па-за матэрыялістычным поглядам на рэчы. Яно цуралася якой-кольвек выгады і карыслівасці. Яно, наадварот, вымагала аддаваць, спачуваць, а значыць – траціцца. Аддаваць сваю ўвагу купцы вераб’ёў на сцюдзёным асфальце, аддаваць ім кавалак свайго батона, траціць час на пазачарговае прыбіранне кватэры, на добрыя словы для бліжняга, на пакупку незапланаваных падарункаў родзічам, спачуваць суседу па аўтобуснай цісканіне, саступаць сядзячыя месцы нямоглым і дзецям, – усё гэта цалкам супярэчыць барацьбе за існаванне, на якой, па меркаванні аднаго барадатага разумніка-натураліста, і стаіць свет. Не, ён стаіць насуперак той барацьбе. Бо канчатковы яе вынік, яе ідэал: нейкая ўсёмагутная зубастая істота з курынымі мазгамі – адна на ўсім свеце, бо пажэрла ўсё жывое.

У лістападзе Сурмач зазнаў небывалы творчы ўздым. Ён напісаў больш, чым за папярэднія пяць месяцаў. Цяпер радкі не трэба было вымучваць – яны з’яўляліся міжвольна, прычым у самых нечаканых і, бывала, нязручных месцах. Вершы прыходзілі на рабоце, пад час абедзенных прагулак, у душна-тлумным грамадскім транспарце, вечарамі ў кампаніі таварышаў, яўляліся з начным бяссоннем, а нярэдка – проста па першым абуджэнні ад сну. Васіль нібыта падвоіўся, і ўжо нехта куды болей дасведчаны ў літаратуры і значна мудрэйшы прапаноўваў яму богведама адкуль узятыя думкі, вобразы, словы. Адчуванне гэтага “другога” было настолькі рэалістычным, што Васіль, калі заставаўся на адзіноце, абсалютна сур’ёзна звяртаўся да свайго двайніка, а дакладней, як бы пераходзіў у яго асобу і, паназіраўшы збоку, ставіў ацэнку сабе самому. Гэта давала Сурмачу магчымасць выразней бачыць свае чалавечыя заганы, агрэхі ў вершах, дапамагала расці і ўдасканальвацца. Да таго ж, як ніколі, стала хораша і цікава з самім сабой, адзінота больш не прыгнятала.

Васіль многа чытаў паэзіі, збольшага – класічнай; яна служыла яму крыніцай уласнай творчасці. Ён запаляўся некаторымі радкамі Блока, Гумілёва, Караткевіча і часцяком зачытваў іх вечарамі жонцы брата – Галіне, а затым яны доўга гутарылі пра літаратуру, творчасць, жыццё. У Галі ён адчуў сябра, роднасную душу. Ён адкрыў, што да маладой і прыгожай жанчыны можна ставіцца з павагай, захапляцца яе розумам і проста чалавечай прыгажосцю. Раней ён лічыў маладзіц нечым ніжэйшым, гэтакім аб’ектам для выхаду сваіх страсцей і ўладарных амбіцый. Чым бліжэй Васіль пазнаваў Галю, тым больш дзівіўся, чаму яна – такі высокаадукаваны і неардынарны чалавек – не займаецца мастацкай творчасцю. Затое яе муж, Яўген Сурмач, духоўны паталок якога быў відавочна ніжэйшы, каторы год запар марнуе паперу і прытым упэўнены, што робіць вялікую справу. Васіль ведаў братавы творы назубок, бо ахвочы да пахвалы Яўген літаральна прымушаў усіх дамашніх чытаць свае опусы па выхадзе з друку, мала таго – затым раўніва і назойліва распытваў пра тыя ці іншыя персанажы.

Пры канцы лістапада надарыўся выпадак, які шмат чаго праясніў з вышэйсказанага. Прынамсі падаўся Сурмачу лагічным.

36

Была субота. Васіль увесь дзень правёў у Марыі Лухвіч. Між іншым, пасля неспадзяванай сустрэчы з яе былым мужам Сурмач ані разу ў той кватэры не начаваў. Па-першае, хацелася ўнаравіць бацькам, адносіны з якімі ўвачавідкі пайшлі на лад, па-другое, ён моцна засумняваўся, ці тая Маша жанчына, з якой ён хацеў бы звязаць свой лёс. Аргументы “за” тут пакуль што не пераважалі аргументаў “супраць”. З аднаго боку, Васілю было хораша і спакойна з Лухвіч; чуццё падказвала, што пабітыя жыццём жанчыны ўмеюць цаніць такія ўзаемаадносіны, больш за тое – яны чэпка за іх трымаюцца; яны не схільныя да беспадстаўных сварак, да жахлівых істэрык з уцёкамі з дому і пагрозамі самагубства; яны цвяроза ставяцца да рэчаіснасці, з імі надзейна. Апрача таго, кватэра Марыі Лухвіч знаходзілася блізка ад месца работы, дый жылплошчы ёй не бракавала. З іншага боку, Сурмачу, як і большасці мужчын, хацелася мець свайго (а тое і сваіх) нашчадкаў. А ці захоча Маша нарадзіць яшчэ адно дзіця? А ці палюбіць Сурмача яе сын, а ці зможа Сурмач даць яму ўсё неабходнае, ці не абдзеліць яго ўвагай за кошт уласнага дзіцяці? Ці не вырасце Косцік чарговым бязбацькавічам, ушчэмленым, з шэрагам небяспечных комплексаў чалавекам? Гэтыя пытанні свядома і падсвядома непакоілі Васіля, і ён быў пакуль яшчэ далёкі ад лёсавызначальнага рашэння. Насцярожвала таксама і Машына шалёнасць у пасцелі ў спалучэнні з крайне невысокім інтэлектуальным узроўнем: чытала яна, як і бальшыня так званых інтэлігентных жанчын, выключна раманы з фантастычнымі любоўнымі сюжэтамі, па тэлевізары глядзела слёзныя меладрамы, карацей – была заклапочана ўсё той жа пасцеллю, сям’ёй, каструлямі.