Зинаида Дудюк - Лаза

– А тут, – сказала яна, – солтыс жыве, – і дзіўна ўсіміхнулася, мусіць, зразумела, што чужы юнак можа незнарок трапіць у пастку.

Тадзік з удзячнасцю ўспомніў тую дзяўчыну. Каб не яна, невядома што з ім было б зараз. Мо малацілі б яго цяпер гестапаўцы, выбіваючы патрэбныя звесткі. Тадзік адагнаў ад сябе непрыемныя думкі, заплюшчыў вочы, падставіў твар ветру і сонцу, так і ехаў, радуючыся гэтаму ўдаламу дню.

Служанка Уладзіслава хутка зладзіла абед. Госці не затрымаліся, у кожнага была справа. Маёр Груздзіловіч спяшаў да сваіх партызанаў, развітаўся з усімі сардэчна, кожнаму хаўрусніку паціснуў руку і абняў за плечы, не абмінуў увагаю і Тадзіка, сеў у брычку і падаўся ў бок лесу.

Каэтан таксама меў намер сёння ж рушыць у дарогу, вядомая рэч: адклад не ідзе на лад. Хоць знешне ён выглядаў спакойна, але ў душы панавала нецярплівасць, хацелася хутчэй вяршыць сваю справу ў іншым рэгіёне, таму папрасіў у гаспадара каня з возам і правадніка.

– Куды ж мы паедзем? – пацікавіўся Тадзік.

– Пабачыш… Такая нясціплая цікаўнасць не да твару ад’ютанту, – пасміхнуўся Руткоўскі, які быў перакананы: чым меней людзей будзе ведаць пра ягоную далейшую дзейнасць, тым лепш будзе ўсім.

– Прашу прабачэння, – вінавата адказаў Тадзік.

Конюх прывёў з канюшні каня, запрэжанага ў воз, на якім ляжала сена, каб мякчэй было ехаць.

– Выдатна! – усклікнуў Каэтан. – Гэта проста каралеўская карэта! Дзякую, Уладзіслаў, за гасціннасць. Мы шмат працавалі, але мелі магчымасць спакойна жыць і адпачываць, а гэта полова поспеху, затое маем добрыя вынікі.

Ён паціснуў руку гаспадару, ускочыў на воз. Побач прымасціўся Тадзік, вазніца пацягнуў за лейцы, конік паціху крануўся і павёз іх у новы невядомы шлях.

40

Лета 1943 прынесла казакам атамана Грака шмат перамен. Па-першае, яго самога павысілі ў пасадзе, прызначылі кіраўніком надраённага провада. На развітанне сказаў сваім, цяпер ужо былым падначаленым, прамову, а ён, былы настаўнік, умеў гэта рабіць бліскуча, значна лепш, чым ваяваць, у чым употай сам сабе не раз прызнаваўся. Адзначыў, што самая галоўная задача іхняй барацьбы – стварэнне Самастойнай Украінскай дзяржавы, незалежнай ні ад якіх захопнікаў. Для канчатковага вырашэння гэтай задачы трэба трохі пачакаць, пакуль немцы і Саветы, два лютыя драпежнікі, перагрызуць адзін аднаму горлы, тады можна будзе вырваць з іхніх крывавых лап родную шматпакутную зямлю і замардаваны ўкраінскі народ, ды нарэшце ўзяцца за мірнае будаўніцтва светлага і шчаслівага жыцця. А пакуль трэба весці выведку, вышукваць здраднікаў, якія супрацоўнічаюць з савецкімі партызанамі і гестапа, знішчаць іх, каб ніводнага паўзучага гада не засталося на нашых прасторах.

Прамова была доўгая і натхнёная, так што немагчыма было не паверыць ёй, не пранікнуцца патрыятызмам і жаданнем дасягнуць мэты, якіх бы ахвяр гэта ні каштавала. Казакі слухалі моўчкі, і сэрцы іхнія поўніліся нянавісцю да ворагаў, якія забралі ў іх магчымасць спакойна жыць са сваімі сем’ямі і займацца звычайнаю справаю: мацаваць гаспадарку, абрабляць зямлю. Далоні іхнія помнілі дотык цёплай зямлі, ведалі, як вывесці роўную баразну плугам, сумавалі па працы, а замест гэтага вымушаны былі сціскаць у руках зброю і забіваць, забіваць не толькі незнаёмых ворагаў, а часам і суседзяў, таму што яны перабеглі на бок захопнікаў. Вочы наліваліся крывёю ад гневу, таму што яны гублялі ў сутычках з ворагамі сяброў і родных, самі атрымлівалі раны. На іхнім адзенні змяшалася ўласная і варожая кроў. А мірнае жыццё ўсе не наступала, вайна доўжылася, смерць забірала здаровых і маладых мужчын, ніяк не магла наталіць бязмерны голад.

Замест Грака атаманам прызначылі Камара, які да гэтага быў ягоным намеснікам, а цяпер вельмі ганарыўся новаю пасадаю, акрамя таго хацеў мець пры сабе надзейных казакоў, таму прызначыў камандзірам чаты Лёню Парахнюка – Варнака, а Сяргей Клімчук – Удод – атрамаў пасаду камандзіра баёўкі, пад кіраўніцтвам якога аказаліся Птах і Салавей, аднавяскоўцы, што далучыліся трохі пазней, іх таксама прывёў Ціт. У Сяргея забралі вінтоўку і выдалі аўтамат ППШ з сотняю патронаў да яго, што асабліва ўсцешыла хлопца.

Зноў пацягнулася звычайная служба толькі з тою розніцаю для Сяргея, што цяпер ён са сваёй баёўкаю заўсёды быў побач з Камаром, ахоўваў яго, затое Варнаку даводзілася папацець. Ён гойсаў па вёсках, забіраючы харчы ў людзей, уступаў у перастрэлку з савецкімі партызанамі, але паколькі абодва бакі мелі абмежаваную колькасць боепрыпасаў, дык маглі пратрымацца гадзін пару, а пасля хто-небудзь адступаў, пакідаючы забітых і параненых, а дакладней – разбягаліся, уцякалі. Навабранцы звычайна беглі дамоў, а тыя, хто жадаў працягваць лясное жыццё, зноў гуртаваліся разам ці далучаліся да новых атрадаў. Гэтак здарылася, калі партызаны разагналі казакоў Арла, рэшта далучылася да Варнака.