Зинаида Дудюк - Лаза

– Я дзеля гэтага сюды і прыехаў, – сказаў Каэтан. – Толькі няўжо мне трэба ездзіць па маёнтках і вёсках, каб сабраць атрад? Мо прасцей паслаць адозвы?

– Цікавая ідэя. Але ж трэба ведаць, каму пасылаць.

– Дзе мы можам узяць такія звесткі?

– У ксяндзоў праз сувязных, – адказваў Уладзіслаў. – Толькі як на гэта паглядзіць пан маёр Груздзіловіч?

– Ён даў мне поўную волю дзеяння на сваёй тэрыторыі.

– У такім разе ў нас развязаныя рукі. Але тут складваюцца асаблівыя акалічнасці. Пад эгідай немцаў для барацьбы з савецкімі партызанамі і атрадамі Арміі Краёвай створаны спецыяльны дапаможны корпус з літоўцаў, якім кіруе генерал Павілас Пляхавічус. Вільк спрабаваў дамовіцца з літоўскімі паліцаямі аб мірным суіснаванні, але прадстаўнікі Пляхавічуса выставілі наступныя ўмовы: палякі адмаўляюцца ад прэтэнзій на Вільню і пакідаюць тэрыторыю Літвы, або ўступаюць у літоўскае войска, каб разам змагацца супраць Саветаў. Мы на такія ўмовы не маглі пагадзіцца, у выніку не проста разышліся ў розныя бакі, а сталі ворагамі.

– І што цяпер? – спытаў Каэтан.

– А цяпер яны вышукваюць нашых людзей, каб знішчаць. Таму пакуль мы сядзім у глыбокім падполлі. І гэта пачалося, яшчэ ў час кіравання Антонаса Сметаны, які імкнуўся пазбавіць палякаў на Віленшчыне іх нацыянальнай прыналежнасці. Аднойчы літоўскія ўлады абвясцілі пра замену пашпартоў, пры гэтым польскія прозвішчы пачалі перакладаць на літоўскую мову ды яшэ запісваць на свой манер. Калі ты Казлоўскі, дык становішся Авінусам, калі Сасноўскі – Пушыналісам. Хто не пагаджаўся, тых білі шомпаламі ад карабінаў – па дваццаць пяць удараў кожнаму нязгоднаму. Самыя ўпартыя – атрымалі па пяцьдзесят, але затое яны засталіся пры сваіх сапраўдных прозвішчах. Як бачыце, тая варожасць міжваеннага перыяду вельмі абвастрылася цяпер. Баявікі-шаўлюсы бязлітасна сваволяць на вуліцах Вільні і ў ваколіцах горада ў дачыненні да нелітоўцаў, а іхняя тайная паліцыя – саўгума, супрацоўнічае з гестапа ў справе ліквідацыі камуністычнага і польскага падполля. У такіх умовах нам даводзіцца гуртавацца і думаць, як абараніць сябе і сваіх блізкіх.

– Сітуацыя стварылася цяжкая, але мы не можам сядзець, склаўшы рукі, трэба дзейнічаць неадкладна. Так я кажу, Базан? – усміхнуўся Каэтан, калі заўважыў, што ягоны ад’ютант, як заварожаны, глядзіць на свайго начальніка.

Тадэвушу Сапранецкаму было чым захапляцца. Пана Руткоўскага-малодшага скрозь прымалі як ганаровага госця, з ім раіліся, дзяліліся праблемамі, шукалі разам выйсця з цяжкага становішча. І ён быў перакананы, што хутка ўзнікнуць акаўскія баявыя атрады, якія будуць бясстрашна змагацца з ворагамі.

– Неадкладна не атрымаецца. Мы і не заўважылі, што ўжо на дварэ сцямнела і пара нам павольна ад абеду перайсці да вячэры.

Ён пазваніў званочкам. Увайшла сімпатычная маладая служанка, якой ён загадаў несці ежу на стол. Дзяўчына зрабіла рэверанс і знікла за дзвярыма. Тадэвуша здзівілі такія паводзіны, але ён зразумеў: так яна была прывучана. Вера ніколі не зрабіла б рэверанс, бо не ведала наогул, што ён існуе. Дзіўная рэч, варта яму было ад’ехаць з маёнтка Рута, як ён ужо з цеплынёю згадваў жыццё там. А было ж, што нудзіўся і хацеў пакінуць той гасцінны куток, бо не жадаў сядзець без дзеяння. І па Веры трохі сумаваў. Як яна там з мужам? Мо і дзяцей хутка нараджае сабе, а Тадэвуш усё будзе туляцца па чужых хатах. І колькі гэта будзе доўжыцца?

З’явілася служанка. Паставіла талеркі для гасцей і гаспадара, прынесла смажаную бульбу, салату з зяленіва, варанае мяса і яйкі і непрыкметна знікла.

– Прашу, госці дарагія, частуйцеся, – запрасіў гаспадар. – Чым багатыя, тым і радыя. Наогул, я люблю простую ежу.

– А нас, жаўнераў, усялякая задавальняе. У Варшаве даволі голадна, – заўважыў Каэтан. – А ў вас у гэтым плане проста рай.

– Самі вырошчваем і спажываем.

Усе селі за стол і працягвалі гаворку пра тое, як лепш сабраць людзей у лесе ды пачаць дзейнічаць. Планаў было шмат, вырашылі карыстацца рознымі спосабамі, каб толькі дасягнуць мэты.

39

Прамінула тры тыдні, і партызанскі атрад Ашмянскага абводу сабраўся ў лесе, хлопцаў назбіралася каля двух дзясяткаў. Яны стаялі на паляне, узброеныя, хто чым здолеў. У іншых было паляўнічае ружжо ці сякера за паскам, іншыя наогул нічога не мелі пры сабе, але твары ва ўсіх былі ўзбуджана вясёлыя. Яны адважыліся на адказны ўчынак, прыйшлі сюды, каб бараніць Радзіму ад захопнікаў, аддаваліся пад уладу камандзіраў і тых мудрых людзей, якія сядзелі ў Варшаве і Лондане і вырашалі іхні лёс. Маёр Цэзарый Груздзіловіч загадаў усім стаць у шэраг, скамандаваў "Смірна" і прыдзірліва агледзеў ваяроў, апранутых у сарочкі і нагавіцы з даматканага палатна, абутых хто ў боты, хто ў лапці.