Зинаида Дудюк - Лаза

Пан Груздзіловіч быў з ваякаў, шчыра адданых Польшчы, які гімназістам уступіў у 1919 годзе ў легіён, у першы полк лёгкай артылерыі. За кампанію 1919-1920 гадоў атрымаў высокія ўзнагароды: ордэн Віртуці Мілітары і Крыж Валечных. Дакладна такія ж самыя ўзнагароды меў і Каэтанаў брат Франц Руткоўскі. Лёсы гэты людзей у маладосці былі вельмі падобныя, толькі пасля ў мірны час яны ўжо будавалі сваё жыццё кожны, як таго жадала душа. Па заканчэнні польска-бальшавіцкай вайны Цэзарый прадоўжыў службу ў войску камандзірам узвода ў падраздзяленні, якое было ў асабістым распараджэнні маршала Пілсудскага. Пасля дэмабілізацыі скончыў у Варшаве Вышэйшую школу сельскай гаспадаркі, атрымаў дыплом інжынера-агранома, уладкаваўся на працу ў Вільні, узяў шлюб, апошнія шэсць гадоў у перадваенны перыяд з’яўляўся дэпутатам Сейма і на гэтай ганаровай службе быў высока ацэнены дзяржаваю і зноў узнагароджаны – на гэты раз ордэнам Палонія Рэсцітута. Каэтанаў брат адразу пасля дэмабілізацыі з войска заняўся сельскаю гаспадаркаю, гэтая справа, знаёмая змалку, найбольш падабалася яму, але ніякіх узнагарод у мірны час ён не атрымаў за няхай і не навуковае, але ўсё ж разумнае выкарыстанне зямлі, падараванай ва ўласнасць дзяржавай ва Усходніх Крэсах за вайсковыя заслугі. Ён стаў асаднікам і ніколі не шкадаваў пра гэта. Каэтан хоць і вырас на зямлі, аднак не адчуваў цягі да земляробчай справы, яму падабалася вайсковая служба з яе разумным парадкам і дысцыплінаю.

– З якімі намерамі да нас? – спытаў Цэзарый.

– Паслалі мяне з Варшавы па папярэдняй дамоўленасці з камендантам Віленскай акругі палкоўнікам Вількам ствараць баявыя аддзяленні на Ашмяншчыне.

– Выдатная задума! А ведаеш, Вільк – мой даўні сябар, выдатны чалавек, шчыра табе скажу. Умее ладзіць з прадстаўнікамі розных партый, гуртуюцца вакол яго людзі. Думаю, што ён здатны выканаць усе пастаўленыя перад намі задачы.

– Будзем працаваць. А найперш раскажы, як склалася тваё цывільнае жыццё? – спытаў Каэтан. – Хаця ведаю: быў дэпутатам Сейма…

– Усё было добра, жылі і радаваліся. Жонка Гелена заўсёды мяне разумела, нарадзіла мне дзве дачкі. А з восені трыццаць дзявятага – мы ў віленскім падполлі, сам разумееш, спачатку – супраць Саветаў, а пасля – адразу супраць двух ворагаў: Гітлера і Сталіна. Пакуль рыхтуемся да барацьбы. Прызнаюся, не чакаў, што немцы могуць аказацца горшымі за звяроў. Звер знішчае ахвяру калі галодны, а гэтыя расстрэльваюць людзей без шкадавання. Тысячы віленскіх габрэяў вывезлі за горад і знішчылі, але папярэдне кантрыбуцыямі высмакталі з іх усё золата. Не грэбавалі нават залатымі зубамі і каронкамі, у мерцвякоў выдзіралі са сківіц усё, што блішчала.

– Гэтак яны рабілі ва ўсіх гарадах і мястэчках, – адказаў Каэтан. – Тое ж было ў Варшаве, Беластоку, Берасці. Знішчэнне адрознівалася невялікімі нюансамі.

– Яны заплоцяць за ўсё. Крах іх будзе страшны, – усміхнуўся Цэзарый. – Не можа зло ўладыць светам. А ты адкуль цяпер?

– Проста з Варшавы. А перад гэтым быў у Вільні, пазнаёміўся з начальнікам штаба Вількам. У якім стане падполле цяпер?

– Інспектарат мае развітую канспіратыўную сетку, можам працаваць. Здзяйсняем час ад часу сабатажныя акцыі. Безумоўна, жаўнераў не хапае. Таму трэба добра папрацаваць для стварэння партызанскіх атрадаў, але думаю, што спярша табе варта пазнаёміцца з мясцовасцю і нашымі людзьмі, якія займаюць розныя пасады і чакаюць канкрэтных загадаў да дзейнасці. Сам пабачыш, яны любяць Айчыну і гатовыя змагацца за яе вольнасць.

– Я рады гэтаму. Хачу папярэдзіць, са мною будзе мой ад’ютант, псеўданім Базан. З гэтым хлопцам мы знаёмыя даўно, разам бралі ўдзел у вызваленні з Пінскай турмы, мо чуў?

– О, гэта легендарная акцыя. Зроблена дасканала! У нас пра той подзвіг ведаюць усе! Яна з’яўляецца прыкладам для барацьбітоў.

– Што гэта мы насуха гутарым, пойдзем да стала, калі шчодры пан Гарушчык частуе нас, а сам пры гэтым не прысутнічае? – прапанаваў Каэтан.

– Прытрымліваецца канспірацыі і правільна робіць.

Мужчыны падняліся, селі за стол, выпілі па фужэру віна пад тост "за вольнасць Польшчы", да ежы так і не дакрануліся, а прыняліся распрацоўваць маршрут, па якім належала праехаць Каэтану з ад’ютантам. Пан Груздзіловіч выдраў з нататніка лісток паперы, напісаў назвы вёсак, маёнткаў і іхніх уладароў, якіх належала наведаць Руткоўскаму.

– Дам табе каня з возам, сувязных, якія будуць мяняцца, – паабяцаў Цэзарый. – Не мінай касцёлаў, ксяндзы цалкам на нашым баку, таму заўсёды можаш разлічваць на іхнюю дапамогу.