Зинаида Дудюк - Лаза

14

Першапачаткова Тадзік Сапранецкі адчуваў сябе ў Брэсце няўтульна. Кожны раз, сустракаючы на вуліцах узброеных немцаў, напружваўся ад страху і нянавісці, сэрца пачынала калаціцца, калені дробна дрыжэлі. Але з цягам часу прызвычаіўся ўтаймоўваць пачуцці, прамаўляючы ў думках: "Нядоўга вам тут яшчэ сноўдацца. Недзе і на вас адліваюцца польскія кулі…" Толькі не мог спакойна хадзіць міма шыбеніцы, дзе на высокіх дрэвах бульвара былі павешаныя тры чырвонаармейцы, якія спрабавалі ўцячы з палону. За квартал абыходзіў гэтае месца, але варта было ўспомніць шыбеніцу, як перад вачамі паўставалі пасінелыя ступні павешаных і матузкі белых кальсонаў, якія калыхаліся на ветры.

Гаспадыня, Магда Цыпрынская, да якой яму далі накіраванне засяліцца на кватэру, спачатку таксама падалася непрыязнай і негаваркой, аднак пасля, калі яна прыгледзелася да юнака, дык выявілася сумесная сімпатыя. Доўгімі зімовымі вечарамі разам пілі гарбату з зёлак без цукру, абменьваліся навінамі, а найчасцей згадвалі даваеннае жыццё. Размаўлялі па-польску, што дадавала асалоды ў стасунках. Пані Магда бедавала па сыне і браце, якія ў саракавым годзе былі арыштаваныя нкусаўцамі. Згадваючы сваіх родных, яна звычайна плакала і з замілаваннем глядзела на Тадзіка, казала, што яе сынок Анджэй быў амаль кватарантаў равеснік. Гаспадыні было гадоў трыццаць дзевяць, не болей, але з-за нуды і стомы яна паводзіла сябе, як вельмі старая кабета, хворая на склероз, бо кожны раз расказвала адно і тое ж, быццам не помніла ранейшых сваіх аповедаў.

– Ну, няхай мо брат Ежы і быў вінаваты ў тым, што парушыў савецкія законы, – зморана казала яна, – ці бачыш, хадзіў без дазволу памежнікаў за Буг і праносіў рэчы, купленыя за ўласныя грошы ў Варшаве, каб тут прадаць. Па-нашаму, гэта называецца звычайным бізнесам, а для чырвоных – кантрабанда і спекуляцыя. Мы гэтак жылі пры нашых, гандлявалі, мелі невялічкую краму, а прыйшлі Саветы – усё забралі… Правялі нацыяналізацыю, абрабавалі ўсіх, у каго можна было хоць чым пажывіцца. А як нам было жыць? За што? Аднак мы выжывалі, я, старая дурніца, яшчэ ўзяла сабе памочніцу, хатнюю работніцу Батурыну, якая прыехала з Масквы голая і босая. Пашкадавала яе, пааддавала такія-сякія транты. Уяві сабе, яна падораную мною начную сарочку апранула, думала, што гэта такая сукенка з карункамі, і сабралася на рынак, добра, што я своечасова агледзела ды запыніла. Вось гэтая Батурына і нагаварыла піянерважатай Вузловай на майго Анджэя, што ён ненавідзіць савецкую ўладу, запасаецца зброяй, збіраецца ўцякаць за Буг, а перад гэтым парэжа яе на кавалкі на кухні. Безумоўна, мы ўсе былі патрыётамі, часта гаварылі паміж сабою, што Саветы тут часовыя, бо ў недалёкай будучыні з дапамогаю Англіі і Францыі Польшча будзе вызвалена ад немцаў і рускіх. Хто ж думаў, што гэтая няўдзячная, якая есць наш хлеб, карыстаецца нашай дабрынёй, пойдзе пісаць на нас даносы? Майго сыночка, якому толькі споўнілася шаснаццаць гадкоў, арыштавалі! Двойчы пракурор вяртаў справу на дадатковае расследаванне. А ў выніку майму хлопчыку далі пяць гадоў турмы і павезлі невядома куды. Ніводнага ліста ад яго не атрымала. Потым мяне выселілі з уласнага дома, давялося прасіцца на кватэру да састарэлай цётачкі, якая ў хуткім часе памерла ад непрымання перамен. А гэтыя подлыя Батурына і Вузлова занялі мой дом. Жылі там да прыходу немцаў, а пасля невядома куды падзеліся, мо паспелі выехаць, бо муж Вузловай быў вайскоўцам…

Тадзік слухаў пані Магду і ніколі не перабіваў. А ёй падабаўся такі ўдзячны слухач, пры якім яна магла і паплакаць, і пажурыцца, і пажаліцца. Пры гэтым была перакананай, што ён не пойдзе пісаць даносы, бо думае гэтак жа, як гаспадыня, і прагне вызвалення Польшчы ад захопнікаў. Хлопец прызвычаіўся пад яе голас згадваць сваіх бацькоў, маленства, сяброў і пачуваўся ў прыемным асяродку. Служба ў яго была не цяжкая. Час ляцеў хутка. Непрыкметна настала прадвесне, а ён усё насіў лісты на пошту, або паперы на вакзал да начальства і ў іншыя розныя канторы. Прыглядаўся да супрацоўнікаў розных устаноў, пра ўсё, што заўважаў, раз на тыдзень, па пятніцах, расказваў пану Руткоўскаму. Той слухаў, нешта удакладняў, перапытваў, прасіў лепш прыглядацца да немцаў, пры нагодзе падслухоўваць іхнія размовы, каб мець як мага больш інфармацыі пра намеры ворагаў. Тадзік стараўся. Заўважыў, што намеснік каменданта вакзала абыякава прымае ад яго паперы, гідліва адкідае ў бок, тое, што належыць перадаць уласнаму начальніку і расказаў пану Руткоўскаму. Той хваліў хлопца за кемлівасць, а Тадзік здагадаўся, што палякі шукаюць сярод нямецкіх служакаў нездаволеных службаю, заробкам ці мала яшчэ чым, каб выкарыстаць іх у сваіх мэтах і пачаў яшчэ пільней прыглядацца да гітлераўцаў, а заадно вывучаў горад, запамінаў паламаныя платы, дзе можна будзе пры выпадку схавацца, пралезці ў шчыліну і затаіцца. Адна такая дзірка ў плоце вельмі дапамагла яму выратавацца самому, а яшчэ і Сяргею Клімчуку, якога выпадкова сустрэў на рынку, куды вясковец прывёз прадаваць сыр і масла. Хлопцы павіталіся, пацікавіліся адзін у аднаго, як жыццё-быццё. Сяргей паскардзіўся, што партызаны забілі брата, які служыў паліцаем і меў хоць які заробак, а цяпер яны з маці і малодшым братам не маюць ніякіх сродкаў да існавання. Таму, як толькі ацялілася карова, пачалі збіраць смятану, каб збіць масла, ды насушылі сыру, чым ён зараз і гандлюе. Да ўсяго маці апошнім часам скардзілася, што вельмі галава баліць, трэба было шукаць якога доктара ды купляць лекі. Раптам над рынкам узняўся галас. Тадзік адразу здагадаўся, бо ўжо ведаў ад пані Магды пра такія выпадкі на рынку.