Зинаида Дудюк - Лаза

– Пашанцавала мо тым, хто з’ехаў у Амерыку за польскім часам.

– Мо каму і пашанцавала, а мой брат як паехаў, дык толькі адзін раз паспеў прыслаць жонцы грошай на карову, на тым усё скончылася. Вайна пачалася…

– Мо пасля вайны адгукнецца…

– Эх, нашы людзі, як тая лаза, вынішчаюць яе, выпальваюць, высякаюць, а яна расце ды расце, – уздыхнуў Пракапей. – Мне ў маленстве дзед такую казку расказваў: паставіў адзін чалавек хату на тым месцы, дзе да таго рос вялізны лазовы куст. Добрая атрымалася хата, але як толькі снег сышоў, палез лазняк з-пад сцен, на прызбах, у двары і агародзе – скрозь. Што ні рабіў чалавек: варам паліваў, соллю пасыпаў, высякаў – усё дарма. Стаміўся гаспадар, змірыўся і вырашыў пачакаць ды паглядзець, што будзе. Лаза за нейкі месяц разраслася так, што ні сцежкі, ні дарожкі не пракласці. Ужо гаспадар хацеў перавезці хату з гэтага праклятага месца. Але аднойчы зайшоў да яго нейкі старац ды пытае:

– Чаго ж вы, людцы, у такім дзікім кустоўі жывяце?

– Насланнё нейкае на нас, ніяк не можам лазу вынішчыць, – адказаў гаспадар.

– А вы вось што зрабіце: выкапайце з дожджыкам кожную лазіну і пасадзіце на беразе ракі. Калі ўсё зробіце добра, дык да вясны ўвесь куст да рэчкі сам перабярэцца.

Сказаў тое стары і пайшоў сваёю дарогаю. А тут раптам і дожджык заімжыў. Перанёс гаспадар лазняк да рэчкі, незаўважна ўся лаза туды перабралася. Вось гэтак і нас гоніць нядоля ці ў Расію, ці ў Амерыку, ці ў Нямеччыну, а мы трымаемся за свае палі, балоты, лясы, рэчкі, азёры. Карчуюць нас, забіваюць, вынішчаюць, а мы жывём і будзем жыць, бо гэтую зямлю нам Бог даў. Наша яна, хто б тут ні прыходзіў ваяваць ды кіраваць. І нічога няма даражэйшага для нас за яе. Калі лазіну моцна сагнуць, а пасля раптам адпусціць, дык яна добра сцебануць можа. Так і мы, мусіць, патрываем да часу…

Пракапей змоўк, думаючы пра нешта сваё, Сяргей таксама не заводзіў гаворку, а прылёг і хутка задрамаў, нават нешта прысніў, але пасля ніяк не мог успомніць сон, бо знянацку разбудзіў яго дзядзькаў голас:

– Прыехалі, дзякаваць Богу…

Сяргей расплюшчыў вочы, сеў, агледзеўся. Сані стаялі насупраць Пракапеевай хаты.

– Дзякую, дзядзька, што давёз. Я і паспаў трохі.

Пракапей пільна пазіраючы ў бок Сяргеевага двара, сказаў:

– Нейкія пайшлі да вас, са зброяй…

– Мусіць, брат з сябрамі. Ён меўся днямі прыехаць, – адказаў Сяргей.

– Не, гэта не нашы. Перачакай у мяне. Калі чужыя, дык доўга не затрымаюцца. Няма ў вас багацця, за якое можна пабіцца… Хаця ў лесе ўсім холадна ды голадна, вось яны і цягнуцца ў вёску, чым пажывіцца…

– Думаеш, партызаны?

– А хто ж іх цяпер, хлопча, разбярэ? І хто каму праўду кажа? Прыходзяць і патрабуюць: дай тое, дай гэтае. Адказваю: бяры сам, што хочаш. Бо калі па добрай волі табе што дам, дык немец мяне і маю сям’ю за гэта на той свет накіруе без усялякіх размоў. Бяруць больш, чым ім трэба, вочы завідныя, і рукі ім не паадсыхаюць. Жончыны транты пабралі ды палюбоўніцам пааддавалі. Мая баба пасля пазнала свой андарак і хустку на адной з нашых. Яны, ці бачыш, яшчэ і заляцаюцца! – нездаволена мармытаў Пракапей, расчыняючы вароты і заводзячы каня ў двор. – Распрагай каня і вядзі ў хлеў, а я ля весніц пастаю, паназіраю, што тут да чаго. Калі што, я цябе паклічу.

Сяргей спрытна вызваліў каня ад вупражы (той ажно грываю задаволена страсянуў, кожнаму воля мілая), паклаў на сані, бо не ведаў, дзе яе гаспадар захоўвае, павёў каня ў хлеў, ласкава паляпваючы па шыі і прыгаворваючы:

– Кося, мой кося! Які ж ты рахманы! Добры ў цябе гаспадар, вось і ты такі самы…

Завёў каня ў стойла, кінуў ахапак сена, пастаяў, з замілаваннем паназіраў за ім. Сяргей любіў коней. Як усялякі вясковы хлопец, ён змалку дапамагаў бацькам па гаспадарцы, даглядаў жывёлу, пасвіў яе і быў перакананы, што яна разумная, як чалавек, толькі размаўляць не ўмее. Карова стаяла ў асобнай загарадцы, павярнула галаву, насцярожана пазірала на чужога чалавека.

– Не бойся мяне, – сказаў Сяргей ёй, – я цябе не пакрыўджу, – і высунуў галаву ўў праём дзвярэй, каб паглядзець, ці не кліча яго дзядзька, але той адчайна замахаў рукою, каб Сяргей заставаўся ў хляве.

Хлопец вярнуўся, умасціўся на сене і злосна падумаў, што нават у сваім сяле нельга вольна пачувацца. Людзі жывуць у страху: баяцца немцаў, солтыса, паліцаяў і тых людзей, што хаваюцца ў лесе. Кожны, хто мае зброю, можа прыйсці і забраць, што захоча. Таму мусіш быць гатовы аддаць усё, абы ацалець.

Дзядзька вярнуўся мо праз паўгадзіны, сказаў: