- А дзе цяпер Гэлена?
Пурвіт пераглядаў работы Фердынанда, перастаўляючы іх з месца на месца, каторыя выстаўляў на большае святло, каторыя ад лішняга святла хаваў. Нічога пра іх не казаў, заўважыўшы, што не пра іх думае сябра.
- Ты надта любіш сваю вёску, свой маёнтак.
- Гэта кепска?
- Гэта добра для мастака. Гэта нават ратуе. - Зрабіўшы паўзу, дадаў:
- Калі вайна. А што? Вайну ў вёсцы пераседзець - выйсце. Асабліва мастаку. Старому. Ды і маладому.
- А ты хіба вайны не адчуваеш? Што нас у яе зацягваюць? Ужо адкрыта ў друку пішуць, што мы з табою тут чужыя. Аблава пачалася. Артыкул у "России" не чытаў? I ў "Новом времени" тое самае.
- Чытаў. Але заседжвацца ў вёсцы небяспечна. Калі ты ў вёсцы, а яна ў сталіцы. Калі абое маладыя.
Фердынанд сядзеў за столікам, глядзеў у вакно. Разважанні сябра яму не спадабаліся.
- Ты не адказаў на пытанне. Гэлена дзе цяпер?
Пурвіт падышоў да яго, паклаў яму на плечы рукі.
- Яна ў Мюнхене. Вучыцца ў Акадэміі на скульптуры.
- Вучылася тут?
- Тут была вольнаю слухачкай. Цяпер - там.
- I там працуе скульптар?
- Думаю, што так. Але... ты мне казаў, вярнуўшыся з Еўропы, што Пецярбург самы сумны ў Еўропе горад. Цяпер мне здаецца, што самыя сумныя ў гэтым сумным горадзе мы з табою. Сёння перадапошні дзень старога года, заўтра будзе апошні дзень, а там ужо новае стагоддзе. Што, дружа, нам рабіць на гэтай вайне?
Фердынанд падняўся з крэсла, прынёс і паставіў на столік перад сябрам штоф з даволі моцным напоем Варшавы.
Звычайна стрыманы ў маладых эмоцыях Пурвіт нейкую хвіліну разгублена маўчаў, углядаючыся ў штоф, быццам абдумваючы, што тут, на мяжы двух стагоддзяў, адбываецца, але раптам усмешка змякчыла яго строгі твар, ён артыстычна раскінуў гатовыя для сяброўскіх абдымкаў рукі і заспяваў:
У сонечных фарбах, нібыта жывую,
Убачыў мастак на сваім палатне
У твары Гэлены - Марыю Святую
З красою нябеснай на белым чале.
Фердынанд яму адгукнуўся з кухні:
- Наш Уладзіслаў Сыракомля?
- Амаль што. Калі не зважаць на агрэсію Гэлены Макоўскай, якая выпхнула з радка Сыракомлі Стэлу Фарнарыну, дачку рымскага хлебапёка, найпрыгажэйшую мадэль геніяльнага Рафаэля з Урбіна.
- Але ў Пецярбурзе гусары спяваюць не Сыракомлю.
Гэй, гусар!
Пей вино из полных чар...
Фердынанд прынёс і паставіў на столік фарфор з селядцом, абхапіў Пурвіта, і яны заспявалі разам "піцерскую".
15
Пачатак новага года стаўся не святлейшым за канец папярэдняга. Не святлейшымі былі і запісы ў дзённіку.
"Пецярбург. 01. 01. 1901.
Пры сустрэчы са "Светам мастацтва" заўсёды адчуваю, як я ім чужы, што ніколі не сыдземся. Пра гэта шмат размаўлялі з Пурвітам".
"Пецярбург. 10. 01.
На "серадзе" Куінджы вёў размову пра сучасныя варожыя адносіны грамадскасці да мастакоў-жывапісцаў. Відавочна, ён хоча стварыць супрацьдзейную сілу, заснаваную на еднасці ўсіх маладых мастакоў. Пра выставу "Свет мастацтва" сказаў, што свае падвялі. Мяне папракнуў, што я выставіў "Старыя яблыні" і эцюд з сінімі ценямі. Увесь час нас толькі абвінавачваюць - Пурвіта і мяне..."
"Пецярбург. 13. 01.
На нас пачынаецца аблава".
"Пецярбург. 14. 01.
... тое самае. Кожны выпускае на нас сваіх сабак, нацкоўвае, імкнецца абсмяяць і адчувае сябе ўпэўненым, бо ведае - яго ніхто не ўкусіць. Ужо пра бульварную прэсу не кажу, там нейкі канкан.
Маўчу, хоць пакутую, маўчу, бо не хачу належаць да шматлікіх, хто заўжды мае прэтэнзіі. Маўчу, бо хоць гэтая цярплівасць дае нейкую радасць".
Крыху ранейшы запіс - горыч яшчэ і за сваіх:
"Дзіўлюся з братоў-жывапісцаў. Бедныя. Седзячы ў сваіх клетках, яны згубілі свабоду рухаў. I калі да іх прыходзіць нехта прызвычаены да паветра і большых прастораў, іх ахоплівае страх і недавер... Яны страцілі свае інстынкты і натуральнасць".
З гэтага змрочнага настрою час ад часу выбіваюцца думкі зусім іншыя, паўнюткія маладых творчых сіл, светлых надзей, ніякім злом не вынішчаных з прагнай да жыцця і працы душы:
"Паехаў у Эрмітаж. Трэба шукаць вяршыні. Туды не даходзяць гукі людской сваркі, вулічны гармідар, там ціха, ясна, там спакой".
Але ўсё тое - там, ціха ды ясна, а што тут? Як ісці да вяршынь, калі тут "... аблава"?
Фердынанд знаходзіць Пурвіта, каб развітацца. Бліжэйшы сябра ў яго пытаецца:
- Цяпер - куды?
- У вёску, у прыроду. Там, толькі там ціха і ясна. I можна працаваць. Толькі там. І нідзе больш.
- Тут жыць не можаш без яе?
- Не магу. Без цішыні, без волі, без адчування, што я тут свой, патрэбны. I без Гэлены. Не магу. Мог, жыў, пакуль штосьці свяціла, грэла. Была надзея, мара. Цяпер усё тое - успаміны, а ўспамінаць можна і там, у вёсцы.
Читать дальше