Віктар Карамазаў - Зямля Фердынанда

- Я рады за вас! Гэта мяне кранае!..

Даўшы выйсце эмоцыям, на крэсла сеў, зноў доўга і ўжо супакоена глядзеў на карціну, разважліва казаў пра снег на ёй, пра лёд, пра формы млына, гармонію ў каларыце і малюнку. Хваліў. У ваду даўжэй углядаўся, з крэсла прыўстаючы. Тут аўтар насцярожыўся, захваляваўся:

- Вада мяне бянтэжыла таксама. Тон доўга падбіраў. Святла не хапала. Баяўся залішне цёмнага.

- Дарэмна. Натура вас хвалявала, а вы ёй да канца не паверылі. Залішне светлых плямаў. I на вадзе, і ў небе. Вы смелы мастак, а тут?.. Там, на выставе ў зале, на тым святле, яны будуць мякчэйшымі глядзецца, гэта ўлічваць трэба, але, пакуль карціна ў сваіх руках, раю змякчыць. - Дадаў рашуча: - Трэба. - І зноў быў задаволены: - Я і раней казаў, што тэхніка ў вас выдатная. Ёсць тэмперамент.

Праз тры дні "Зімовы млын" быў ужо ў акадэмічным музеі, дзе збіраліся работы, прапанаваныя на выставу. Сюды адзін за адным заглядалі чальцы журы, знаёміліся з новымі творамі, адсюль выносілі пра іх думкі. Засвечваліся і аўтары, якім хацелася пачуць слова пра свае работы. Калі аб’явіўся Фердынанд, шукаючы сяброў, ля "Млына" стаялі студэнты. Ён падышоў - яны яго пазналі, пачалі хваліць карціну, маючы ўжо агульную думку, і ўсе раілі замяніць раму, спасылаючыся на пачутае выказванне Куінджы, які хацеў бачыць карціну ў залатой раме. Фердынанд прамаўчаў, здзівіўшыся, бо Куінджы мог гэта сказаць яму сам. Убачыўшы, што аўтар не вельмі згодны, раптам сказалі, што зробяць гэта нават і без яго дазволу. Назаўтра пра тую прапанову ён і забыў, бо клопату хапала без рамы, калі ж прыйшоў на адкрыццё выставы, карціна вісела ў новай залатой раме, глядзелася выдатна, аж вачэй не мог адвесці, нібыта бачыў яе ўпершыню. Хто расшчодрыўся, даў новую раму, не ведаў, але быў упэўнены, што той, каму карціна вельмі спадабалася. Цяпер каля яе ўвесь час таўкліся гледачы. Адыходзілі адны - падыходзілі другія, найбольш студэнты, эмоцыі якіх заўсёды непасрэдныя, свае - ён гэта добра ведаў. Спыніліся і Бенуа з Вялікім князем Юрыем Міхайлавічам. Работу хвалілі абодва, цікавіліся, дзе знайшоў сюжэт. Адышлі яны - падышоў Айвазоўскі. Той быў яшчэ ў большым захапленні:

- Віншую. Шырока, смела. Тут я вас пазнаю.

Па выставачных залах прайшла прафесарская камісія, адбіраючы лепшыя творы для Акадэміі. Твар кожнага з камісіі падобны быў на твар калі не бога, дык мудраца, суддзі вышэйшага і непадкупнага. Спыніліся на нейкую хвіліну ля "Млына" і рушылі далей. Хвіліна тая што-небудзь абяцала? Каму і што?

Фердынанд сядзеў насупраць карціны, але далей, правёў чальцоў камісіі паглядам, не пажадаўшы трапіць ім на вочы, адчуўшы сябе як бы не аўтарам "Млына", а выпадковым, з натоўпу вулічнага, чалавекам, і на душы зрабілася лягчэй, нават прыемна, што тых людзей не ведае, што незалежны ад іх, што ён ім не патрэбны, як і яны яму. На нейкі момант быў падумаў крыху іначай: што скажуць пра карціну, ці выкажуцца, каб яе набыць у Акадэмію, каб выплаціць за яе аўтару, і колькі выплаціць, колькі яна каштуе? Але адразу адмахнуўся ад гэтых думак з прыкрасцю, нібы ад думак здрадлівага двайніка. Насуперак ім і свайму здрадніку сказаў рашуча, што гэтак думаў сын годнае літоўскай шляхты год назад - якая яму тады была пакута. Цяпер ён іншы: вольны, незалежны. Усхапіўся з лаўкі, рашуча павярнуўся да дзвярэй, паглядам сутыкнуўся з сустрэчным позіркам як выцвілых на моцным сонцы вачэй у пейзажы злёгку падсмаленых, нібы на тым жа сонцы, бародкі, вусоў і бакаў піцерскага разначынца. Зрабіўшы крок, спыніўся.

- Я заўважыў, - прамовіў той, памуляўшы губамі, - што вы тут доўга седзіце. Магчыма, бачылі аўтара гэтай карціны? - паказаў пальцам на "Млын".

- А вы штосьці яму сказаць хацелі? - спытаў Фердынанд.

- Н-н... не, не зусім так... - Чалавек быццам яшчэ слоўка меўся вымавіць і не адважваўся.

- Вы хочаце купіць карціну?

Тут незнаёмы як разгубіўся.

- Н-н... я-а... вы мяне зразумелі, але не зусім. Так, я хацеў бы набыць гэтае дзіва, але... ну, вы-ы... бачыце?.. - Ён далоньмі паляпаў сябе па кішэнях, безумоўна пустых, развёў безнадзейна рукамі, заплюскаў, як дзіця, вачыма.

Фердынанду зрабілася шкада яго. Спытаў:

- А вы хто будзеце? Можа, мастак?

- Н-не, не... Я практыкую ў лясным інстытуце.

- Прыроду ведаеце?

- Ну-у... прырода - вечная для ўсіх загадка.

- А жывапіс, пейзаж вы адчуваеце?..

- Гэтак сказаць не магу, але тут, у гэтым пейзажы...

Размова пачынала быць цікавай Фердынанду:

- У гэтым пейзажы вам штосьці падабаецца?

- Святло. Гэтакім святлом валодае толькі Куінджы. Яно не адтуль, - незнаёмы паказаў пальцам на столь, на акно, маючы на ўвазе неба, сонца, - яно з самое рэчы, з формы. Быў гэтакі са мной выпадак. - Ён мякка ўсміхнуўся, нібы згадаўшы штосьці весялейшае. - Я працаваў у музеі, у аддзеле старажытных пазванковых. Там захоўваліся шкілеты яшчураў, дыназаўраў. Аднойчы ў мяне было начное дзяжурства. Іду па калідоры і раптам чую за дзвярыма ў залу з дыназаўрам грукат. Грукнула - і ціха. Я спыніўся: што можа быць? Яшчэ не раніца, прыбіральшчыцы не прыходзілі, і дзверы замкнёныя. Прайсці міма? Мо падалося? Не магу: а раптам нехта? Усялякае бывае. Адмычкі ў мяне ў кішэні. Я дзверы адчыніў, ціха зайшоў. У зале цёмна, тры цёмныя акны, але і нейкае даволі дзіўнае святло, у якім я бачу ў шкляных шафах на шкляных палічках малых дыназаўрыкаў. Яны першымі мне кінуліся ў вочы, бо да мяне бліжэй былі. Стаю, углядаюся. Як быццам нічога дзіўнага: шкілеты - косці святлейшыя ўначы за ўсё астатняе ў інтэр’еры. Але як вочы адвёў ад дыназаўрыкаў, за імі і вышэй, над імі, выразна ўбачыў шкілет вялікай галавы старога дыназаўра. Яна там у нас стаяла на драўлянай падстаўцы ніякім шклом не агароджаная. Глядзелі на мяне зубастая разяўленая пашча, дуплы наздрын, нос пляскаты, як лапата, дугі вачэй, ілбіна. Усё сплецена з костак, і гэта, што кажу, і там яшчэ ўсялякае начынне, увесь касцяк, не проста каб свяціліся, але свяцілі мне ў вочы, з сябе праменілі святло, прытым жывое, яно мянялася ў адценнях, пералівалася, мігцела, ад чаго быў і шкілет нібы жывы, увесь рухаўся. Што адбылося там са мною? Упаў, прытомнасць страціў. Ляжаў доўга ў шпіталі Мендзялеева. Адтуль як выпісаўся, да тых шкілетаў ужо не вярнуўся. Там быў дзядок, старэнькі доктар, ён мне казаў, што ў прыродзе ёсць сваё святло: расліны, дрэвы, птушкі, звяры жывуць сваім святлом. I людзі ёсць, якія тое святло бачаць, адчуваюць. Туды, у шпіталь, прыходзяць мастакі, каб зрок праверыць. Дык у Куінджы, казаў мне дзед, вочы зусім не гэтакія, як у іншых мастакоў. Ён бачыць святло не толькі тое, што ад неба, але і тое, што знутры расліны. Там, у шпіталі, ёсць шкло Мендзялеева, вока наскрозь паказвае.