Paul Auster: Lewiatan

Matka Sachsa była katoliczką irlandzkiego pochodzenia, ojciec Żydem o wschodnioeuropejskim rodowodzie. Ich przodkowie przybyli do Ameryki w ubiegłym wieku, aby – podobnie jak większość emigrantów – ocalić swe życie (jedni uciekając przed wielkim głodem lat czterdziestych, drudzy – przed pogromami lat osiemdziesiątych). Właściwie to niemal wszystko, co o nich wiedziałem. Sachs lubił powtarzać, że rodzina matki zawdzięczała przyjazd do Bostonu pewnemu poecie; musiał mieć na myśli sir Waltera Raleigha, bo to on sprowadził kartofle do Irlandii, a zatem był pośrednim sprawcą klęski, która wydarzyła się dwieście pięćdziesiąt lat później, kiedy to zaraza zniszczyła zbiory. Jeśli chodzi o rodzinę ojca, Sachs oświadczył kiedyś, że przybyła do Nowego Jorku z powodu śmierci Boga. Była to jedna z tych enigmatycznych uwag, na pozór pozbawionych sensu, dopóki się ich nie odcyfrowało. W tym wypadku rozumowanie mojego przyjaciela przebiegało następująco: pogromy zaczęły się po zamachu na cara Aleksandra II; cara zamordowali rosyjscy nihiliści; nihiliści wierzyli, że Bóg nie istnieje. Kiedy się to wszystko wie, zagadkowe stwierdzenie nagle staje się proste i czytelne. To tak, jakby powiedzieć: „królestwo za konia”. Jeśli ktoś zna oryginalny kontekst, kiwa ze zrozumieniem głową. Jeśli nie, to nie.

Kiedy i gdzie rodzice Sachsa się poznali, kim byli w tamtych latach, w jaki sposób ich rodziny zareagowały na wieść, że syn się żeni z katoliczką, a córka wychodzi za Żyda, kiedy przeprowadzili się do Connecticut – wszystko to pozostaje w sferze domysłów, bo do faktów nie mam dostępu. Z tego, co się orientuję, Sachs wychowywał się w świeckiej atmosferze. Był zarówno Żydem, jak i katolikiem, czyli tak naprawdę nie był ani jednym, ani drugim. Nie przypominam sobie, aby kiedykolwiek wspominał o tym, że chodził na lekcje religii, i o ile mi wiadomo, ani nie przystępował do bierzmowania, ani nie był u barmicwy. To, że był obrzezany, o niczym nie świadczyło – ot, drobny zabieg chirurgiczny. Parę razy Sachs napomykał o jakimś kryzysie dotyczącym wiary, który przeżywał w wieku kilkunastu lat, ale w sumie kryzys minął szybko i bezpowrotnie. Zawsze podziwiałem w moim przyjacielu znajomość Biblii, znajomość zarówno Starego, jak i Nowego Testamentu; nie wiem, może uważnie studiował Pismo Święte właśnie w tamtym niespokojnym okresie, kiedy toczył wewnętrzną walkę. Sachsa znacznie bardziej interesowała polityka i historia niż sprawy duszy, a z drugiej strony odnosiłem wrażenie, że jego podejście do polityki ma lekko religijne zabarwienie, jakby uważał, że poprzez politykę człowiek powinien nie tylko szukać sposobu rozwiązania problemów nękających współczesny świat, ale również własnego zbawienia. Wydaje mi się to ważne. Jego poglądy polityczne nie podpadały pod żadne konwencjonalne kategorie. Nie wierzył w żadne ustroje ani ideologie i chociaż potrafił dyskutować o nich ze znawstwem, a nawet zrozumieniem, w gruncie rzeczy sprowadzał politykę do kwestii sumienia. Dlatego w sześćdziesiątym ósmym roku postanowił iść do więzienia. Wiedział, że tak naprawdę niczego to nie zmieni, ale nie mógłby żyć w zgodzie ze sobą, jeśliby postąpił inaczej. Gdybym musiał określić lub podsumować jego poglądy, wskazałbym przede wszystkim na dziewiętnastowiecznych transcendentalistów, na Thoreau, który był dla niego wzorem; podejrzewam, że gdyby nie lektura eseju „Obywatelskie nieposłuszeństwo”, młody Sachs wyrósłby na zupełnie innego człowieka. Nie chodzi mi tylko o sprawę więzienia, lecz o cały stosunek do życia, o nieustanną potrzebę wewnętrznego czuwania. Pewnego razu, kiedy rozmawialiśmy na temat Walden , Sachs przyznał się, że nosi brodę, „ponieważ Henry David Thoreau też ją nosił”; uzmysłowiłem sobie wtedy, jak bardzo mój przyjaciel podziwia słynnego moralistę i filozofa. Pisząc te słowa, nagle zdałem sobie sprawę, że obaj żyli tyle samo lat. Thoreau zmarł w wieku czterdziestu czterech lat. Sachs skończyłby tyle za miesiąc. Nie ma sensu się nad tym zastanawiać, jest to zwykły zbieg okoliczności, ale ponieważ Sachs lubił tego typu ciekawostki, dlatego o tym wspominam.

Ojciec Bena pracował jako administrator w szpitalu w Norwalk. Z tego, co się orientuję, w rodzinie Sachsów nie przelewało się, ale i nie klepali biedy. Najpierw przyszły na świat dwie córeczki, potem Benjamin, a po nim trzecia dziewczynka – wszyscy urodzili się w przeciągu sześciu czy siedmiu lat. Wydaje mi się, że emocjonalnie mój przyjaciel był bardziej związany z matką (która wciąż żyje) niż z ojcem (który zmarł jakiś czas temu), choć nie sądzę, żeby z ojcem miał jakieś większe konflikty. Sam twierdził, że jako dziecko był głupi i niedojrzały, o czym najlepiej świadczy fakt, jak bardzo przeżywał to, że ojciec nie walczył w drugiej wojnie światowej. Jeśli się weźmie pod uwagę jego własne doświadczenie z wojskiem, jest to niemal zabawne, ale wówczas czuł się mocno zawiedziony. Zazdrościł kolegom, którzy chwalili się wyczynami swoich ojców i wynosili na dwór przywiezione przez nich trofea: hełmy, pasy do nabojów, kabury, menażki, blaszki identyfikacyjne, czapki, medale. Dlaczego jednak pan Sachs nie walczył na wojnie, tego mi już jego syn nigdy nie wyjaśnił. Z drugiej strony zawsze z dumą opowiadał o socjalistycznych przekonaniach swego ojca, który w latach trzydziestych zajmował się organizowaniem związków zawodowych. To, że Sachs raczej wolał towarzystwo matki niż ojca, wynikało chyba z podobieństwa ich charakterów: oboje byli gadatliwi, niczego nie owijali w bawełnę, oboje też mieli w sobie coś, co sprawiało, że ludzie chcieli im się zwierzać. Według Fanny (która opowiedziała mi o rodzicach swojego męża na pewno nie mniej niż on sam), ojciec Benjamina był bardziej skryły od matki: cichy, zamknięty w sobie, rzadko zdradzał innym, o czym myśli. Jestem jednak głęboko przekonany, że między ojcem a synem istniała silna więź. Najlepiej świadczy o tym historyjka, którą również usłyszałem kiedyś z ust Fanny. Wkrótce po aresztowaniu Bena w domu Sachsów zjawił się dziennikarz z lokalnej gazety, który chciał porozmawiać z panem Sachsem o zbliżającym się procesie syna. Kiedy ojciec zorientował się, że dziennikarzowi głównie zależy na tym, by opisać konflikt pokoleń (bardzo modny wówczas temat), wstąpił w niego bojowy duch. Ten zazwyczaj spokojny i opanowany człowiek walnął pięścią w poręcz fotela i patrząc gościowi prosto w oczy, oświadczył: „Ben to wspaniały chłopak. Od dziecka uczyliśmy go, żeby zawsze bronił swoich przekonań. Musiałbym być idiotą, żeby nie być dumny z tego, jak postąpił. Gdyby znalazło się więcej takich młodych ludzi jak mój syn, żylibyśmy w znacznie lepszym kraju, do diabła!”

Nigdy nie poznałem ojca mego przyjaciela, lecz doskonale pamiętam Święto Dziękczynienia, które spędziłem w domu jego matki. Było to kilka tygodni po tym, jak Ronald Reagan został prezydentem, czyli w listopadzie 1980 roku – prawie dziesięć lat temu. Moje pierwsze małżeństwo rozpadło się dwa lata wcześniej, a Iris jeszcze nie znałem – poznaliśmy się dopiero trzy miesiące później, pod koniec lutego. Mój synek David akurat skończył trzy latka. Umówiłem się z byłą żoną, że wezmę dziecko do siebie na święto, ale moje plany w ostatniej chwili wzięły w łeb. Stanąłem przed ponurą alternatywą: albo zabrać dzieciaka do restauracji albo kupić dwa mrożone dania z indyka i podgrzać je w swoim małym mieszkanku w Brooklynie. Powoli ogarniała mnie czarna rozpacz (do Święta Dziękczynienia było zaledwie parę dni), kiedy nagle Fanny przyszła mi na ratunek: zaprosiła nas do matki Bena w Connecticut. Zjadą się siostry Bena ze swoimi pociechami, oznajmiła, więc David na pewno nie będzie się nudził.