Paul Auster - Lewiatan

– To była moja pierwsza lekcja z dziedziny polityki – oznajmił Sachs, spoglądając na mnie i na Fanny. – Nauczyłem się, że wolność bywa niebezpieczna. Może człowieka zabić.

Nie chcę przywiązywać zbyt wielkiej wagi do tej historyjki, ale z drugiej strony chyba nie można jej całkiem pominąć. W sumie był to drobny incydent, rodzinna anegdota, którą opowiada się ze śmiechem – i właśnie w ten sposób opowiedziała ją matka Bena, z humorem i lekką ironią, bagatelizując całe zdarzenie. Kiedy skończyła, roześmieliśmy się wesoło i po chwili rozmowa zeszła na inne tory. Pewnie bym o wszystkim zapomniał, gdyby nie powieść Sachsa (ta sama, z którą przed piętnastu laty brnął przez śnieg na spotkanie z czytelnikami). W powieści roi się od wzmianek o Statui Wolności. Pomyślałem sobie, że to nie może być przypadek. Zapewne tamto doświadczenie z dzieciństwa – strach matki, którego był świadkiem – wywarło na nim tak silne wrażenie, że kilkanaście lat później dało impuls do napisania powieści. Spytałem o to Bena tamtego wieczoru, kiedy wracaliśmy samochodem do Nowego Jorku. Mój przyjaciel mnie wyśmiał: w ogóle nie pamiętał, że matka się bała. Po czym wygłosił komiczną przemowę o niebezpieczeństwach psychoanalizy. Prawdę mówiąc, nie ma to najmniejszego znaczenia. To, że Sachs wykluczył związek między powieścią a wyprawą z matką na Statuę Wolności, wcale nie oznacza, że taki związek nie istniał. Nikt, a już zwłaszcza autor, nie potrafi powiedzieć, skąd się biorą książki. Książki rodzą się z niewiedzy i żyją dopóty, dopóki to, o czym traktują, pozostaje nieoczywiste, Kolos to jedyna wydana powieść Sachsa. To również pierwszy jego utwór, jaki czytałem. Moim zdaniem książka ta miała ogromny wpływ na to, że się zaprzyjaźniliśmy. Wtedy w barze poczułem do Sachsa sympatię, ale kiedy przekonałem się, że ma prawdziwy talent literacki, zapragnąłem spotkać się z nim ponownie, porozmawiać, lepiej go poznać. Różnił się od ludzi, z którymi zetknąłem się od powrotu do Stanów. Był kimś więcej niż potencjalnym kumplem od kieliszka. Piętnaście lat temu, w godzinę po rozpoczęciu lektury, zrozumiałem, że chcę się z Sachsem zaprzyjaźnić.

Właśnie spędziłem cały ranek na ponownej lekturze Kolosa (znalazłem w oficynie kilka egzemplarzy) i ze zdumieniem stwierdzam, że przez te piętnaście lat moje odczucia prawie się nie zmieniły. Chyba nie muszę nic więcej dodawać. Książka jest dostępna w księgarniach i bibliotekach, więc nic nie stoi na przeszkodzie, aby każdy mógł ją przeczytać. Parę miesięcy po tym, jak poznałem Sachsa, wydano Kolosa w miękkiej oprawie; od tego czasu ta zwariowana powieść ciągle jest w druku i choć żyje na uboczu najnowszych trendów, nie dała się wyprzeć z księgarnianych półek. Kiedy pierwszy raz czytałem powieść Bena, niewiele o niej wiedziałem. Opierając się na tym, co mówił w barze, sądziłem, że jest to w miarę konwencjonalnie napisana książka, taka lekko zbeletryzowana opowieść o jego życiu. Nie mam nic przeciwko tego rodzaju książkom, ale Sachs wypowiadał się o niej z takim lekceważeniem, że postanowiłem przygotować się na najgorsze i uniknąć rozczarowania. Tamtego dnia w barze podpisał mi egzemplarz, który przyniósł na spotkanie z czytelnikami, ale wtedy zwróciłem uwagę jedynie na to, że książka jest gruba, ponad czterystustronicowa. Nazajutrz po południu, wypiwszy z sześć filiżanek kawy na kaca, który męczył mnie po sobotniej libacji, wyciągnąłem się na łóżku i zabrałem do czytania. Sachs miał rację mówiąc, że jest to książka napisana przez młodego człowieka, była jednak całkiem inna, niż oczekiwałem. Nie opisywała lat sześćdziesiątych, wojny w Wietnamie, protestów antywojennych ani siedemnastu miesięcy, które Ben spędził w pace, czyli tego wszystkiego, czego się spodziewałem. Sama myśl o więzieniu była dla mnie czymś tak strasznym, że po prostu nie mieściło mi się w głowie, jak ktoś, kto siedział za kratkami, może o tym nie wspomnieć słowem.

Jak się orientuje każdy miłośnik literatury, Nowy kolos jest powieścią historyczną, poprzedzoną wnikliwą pracą badawczą i opartą na udokumentowanych faktach, której akcja dzieje się w Ameryce pomiędzy 1876 a 1890 rokiem. Większość postaci to autentyczne osoby, które żyły w tym czasie, a bohaterowie fikcyjni też nie zostali przez Sachsa wymyśleni – zostali skradzeni, czy raczej zapożyczeni z innych książek. Jeśli zaś chodzi o opisane w powieści zdarzenia, wszystkie są prawdziwe, to znaczy zgodne ze źródłami historycznymi, a tam, gdzie źródła podają sprzeczne czy niejasne informacje, Sachs wybierał wersję najbardziej prawdopodobną. Z jednej strony książkę zdaje się cechować wiarygodność, prostota, precyzja w przedstawianiu rzeczywistości. Z drugiej strony autor ciągle zaskakuje czytelnika, miesza rodzaje literackie, style, aż w końcu powieść zaczyna przypominać bilard elektryczny czy inne fantastyczne urządzenie, które migocze jaskrawo i wydaje dziesiątki dźwięków. W każdym rozdziale Sachs używa innej techniki narracyjnej: jest tu tradycyjna narracja w trzeciej osobie, narracja w pierwszej osobie (w formie pamiętnikarskich zapisków i listów), jest kalendarium, są anegdoty, artykuły prasowe, eseje, dialogi sceniczne. Całość dosłownie zapiera dech w piersi; czytelnik ma wrażenie, jakby oglądał wspaniały pokaz sztucznych ogni i bez względu na to, co sądzi o samej książce, po prostu odczuwa podziw dla niezmordowanej energii, szalonej brawury i ogromnej ambicji autora.

Wśród postaci występujących w powieści jest Emma Lazarus, Sitting Bull, Ralph Waldo Emerson, Joseph Pulitzer, Buffalo Bill Cody, Auguste Bartholdi, Catherine Weldon, Rose Hawthorne (córka Nathaniela), Ellery Channing, Walt Whitman i William Tecumseh Sherman. Przez karty powieści przewija się również Raskolnikow (wypuszczony z więzienia, do którego trafił w epilogu Zbrodni i kary , emigruje do Stanów Zjednoczonych i tu pozwala zamerykanizować swoje nazwisko na Ruskin), Huck Finn (włóczęga w średnim wieku, który zaprzyjaźnia się z Ruskinem) oraz Ismael z Moby Dicka (pojawia się na moment jako barman w Nowym Jorku). Nowy kolos zaczyna się w stulecie Ameryki i odnotowuje wszystkie ważniejsze wydarzenia, które miały miejsce w ciągu następnych piętnastu lat: porażkę Custera w bitwie pod Little Big Horn, budowę Statuy Wolności, strajk generalny w 1877 roku, exodus rosyjskich Żydów do Ameryki w 1881, wynalezienie telefonu, rozruchy na Haymarket Square w Chicago, rosnącą popularność Tańca Duchów wśród Siuksów, masakrę pod Wounded Knee. Ale pojawiają się również opisy wydarzeń mniej znanych i właśnie one nadają książce głębię, sprawiają, że jest czymś więcej niż składanką faktów historycznych. Dobrze ilustruje to pierwszy rozdział książki. Na zaproszenie Emersona Emma Lazarus udaje się do Concord w stanie Massachusetts. Poznaje tam Ellery’ego Channinga, który zabiera ją nad staw Walden i opowiada o swojej przyjaźni z nieżyjącym od czternastu lat Thoreau. Siwowłosy pastor z Nowej Anglii i młoda żydowska poetka z Piątej Alei w Nowym Jorku (Sachs uwielbiał takie zestawienia) widują się często i bardzo zaprzyjaźniają. Podczas ostatniego spotkania Channing wręcza Emmie podarek, prosząc, aby odpakowała go dopiero w pociągu. Okazuje się, że w środku znajduje się książka Channinga o Thoreau oraz należący do filozofa kompas, jedna z niewielu pamiątek, jakie staruszkowi zostały po jego sławnym przyjacielu. Jest to piękna scena, opisana przez Sachsa z niezwykłym wyczuciem; w delikatny sposób podsuwa czytelnikowi pewien obraz, który w bardziej lub mniej zmienionej formie będzie się przewijał przez całą książkę. Chociaż nie zostaje to powiedziane wprost, autor wyraźnie daje do zrozumienia, że Ameryka się zagubiła. Tylko Thoreau, posiadacz kompasu, potrafił wskazać nam drogę, a odkąd go zabrakło, nikt z nas nie wie, którędy natęży iść.