Светлана Алексиевич - Зачараваныя смерцю

У мяне засталіся толькі гэтыя каштоўнасці, каштоўнасці перажытага. Іх адабралі…

Калісьці ў мяне быў сын. Ён даўно памёр, мой сын Акцябр. У нас з ім быў любімы фільм «Чапаеў». «Эх, Пецька, — уздыхаў Чапаеў, — шчаслівы ты чалавек. Вось я неўзабаве памру, а вы з Анкай пры камунізме жыць будзеце. Паміраць не трэба». Сына няма. Унукі, праўнукі… Іншыя людзі… Родныя, але незнаёмыя. Яны мяне не заўважаюць, як старую рэч, зусім старую, непрыдатную для ўжытку. Мне няма куды пайсці. Я стары. Мне няма чым абараніцца. Мой час скончыўся. Час — лёс, як гаварылі старажытныя грэкі…

…Дамы са шкла і металу, лепшыя за палацы. Лімонныя і апельсінавыя сады сярод гарадоў. Старых амаль няма, людзі вельмі позна старэюць, бо жыццё цудоўнае. Усё робяць машыны, людзі толькі ездзяць і кіруюць машынамі. Нівы густыя і шчодрыя. Кветкі як дрэвы. Усе шчаслівыя. Радасныя. Ходзяць у прыгожых апратках — мужчыны і жанчыны. Вядуць вольнае жыццё працы і асалоды. Няўжо гэта мы? Няўжо гэта наша зямля? І ўсе гэтак будуць жыць?..

Чацвёрты сон Веры Паўлаўны са «Што рабіць?» Мікалая Чарнышэўскага. Падручнікі рэвалюцыі… Мы на памяць вучылі ў гуртках палітграматы. Як вершы. Нашай рэлігіяй была будучыня, якая ніколі не надыдзе. Я застаўся яе заложнікам…

Дзесяткі гадоў не бачыў. Не памятаў. Як іх гоняць прыкладамі, палкамі. Гоняць у халодныя эшалоны. Зіма. Мароз. Адчыняю на станцыі вагон: у куце вісіць на папружцы мужчына. Маці люляе на руках малога. Большанькі сядзіць і есць сваё дзярмо… Як кашу…

— Зачыняй! — крычыць камандзір. — Кулакоў на Калыму вязуць. Месца вызваляюць. Яны для будучыні не прыдатныя. Зачыняй.

Быццам сон… Быццам знаёмая станіца… Памятаў! Памятаў, як называецца… Забыўся…

Пад раніцу стала няўсцерп… Гэты страшэнны боль у суставах… Не мог успомніць, як усё-такі называлася гэтая станіца… Гэта доўжылася б бясконца. Як усё-такі яна называлася? Я не мог перастаць думаць пра гэта… Мне трэба было ўспомніць, каб палягчэла… Уяўляю, як гэта выглядала: дзед гайдаецца на папружцы ў шафе… Гэта пра мяне ўжо… Кепска, што дзіця гэта бачыла… Яно ўратавала мяне… Закрычала… Але яно гэта бачыла… Цяпер я падрыхтую пачак снатворнага, каб заснуць у сне. Вельмі падобна на інфаркт. Праўда, турбуе думка пра грэх самазабойства, але я, хай цяпер і сумняваюся, усё ж атэіст. Я марыў аб тым, каб рай быў на зямлі, забыўшы на тое, што ёсць пекла. Але калі ёсць Бог, ён мне даруе. Я быў шчыры… Я пакутаваў…

Не трэба згадваць маё імя… Я не магу вытрываць, што ён мяне там бачыў… У шафе… На папружцы… Новы маленькі хлопчык з майго роду… Майго семя… Але я хачу памерці… Ён мяне любіць пакуль маленькі. Як падрасце, будзе ненавідзець. Калі я вісеў у шафе, я быў страшны, а так буду смешным. Я не хачу целяпацца смешным і недарэчным у гэтым жыцці. Хай застанецца тое, што пра мяне ў энцыклапедыі напісана. Маю душу тут ужо ніхто не разумее…

Ад аўтара

З запіскі, пакінутай перад другой спробай самагубства, якая скончылася, як ён і хацеў, небыццём:

«…Я быў салдатам, я неаднойчы забіваў. Я забіваў, як і верыў, дзеля будучыні. Ніколі не думаў, што мне давядзецца абараняць мінулае. Я закрываю яго сваім старым сэрцам…»

З аповеда мамы Веры Барысаўны Паглазавай:

— Мяне не пакідае страх, што я хачу пра гэта расказаць, буду спрабаваць перадаць словамі — неназоўнае. Чую словы, выбіраю іх, а тое, што намагаюся вымавіць, — па-за словамі, у іншым вымярэнні. Патрэбны нейкія няведамыя гукі. Якія? Я іх не ведаю. Памятаю: на рынку стаяла жанчына, не старая, купляла яблыкі і расказвала, як яна сына пахавала… Тады я сабе паклялася: «Са мною гэта ніколі не здарыцца…»

Я распавяду вам пра сваё першае жыццё — пра наша жыццё з Ігарам. Бо ў мяне было іх два — з Ігарам і пасля яго. У тым жыцці… З Ігарам… Я была шчаслівая, я была любімая… За тыдзень да той нядзелі я стаяла перад люстэркам, расчэсвала валасы. Ён падышоў да мяне, абняў за плечы: мы стаялі ўдваіх, глядзеліся ў люстэрка і ўсміхаліся.

— Ігарок, — прыхінулася я да яго, — які ты ў мяне прыгожы. А прыгожы ты таму, што я любімая. Калі-небудзь я раскажу табе пра сябе, але апавядаць буду так, каб ты думаў, што ўсё, пра што я кажу, было не са мной, а з іншай жанчынай.

Ён яшчэ мацней абняў мяне:

— Мама, ты, як заўсёды, прыгажэйшая за ўсіх!

Як весела мы смяяліся!

А праз тыдзень майго гэтага жыцця ўжо не было…