Светлана Алексиевич: Зачараваныя смерцю

У мяне нічога, акрамя Леніна, няма. Калі вы адбераце ў мяне веру ў Леніна, што ў мяне застанецца? Што застанецца ад майго жыцця, ад майго юнацтва? Усё маё багацце — жалезны гэты ложак, які я купіў сорак гадоў назад, па-мойму, адразу пасля вайны, пісьмовы стол і кнігі. Зірніце: яны такія ж зношаныя, як і я. Я не запасіў рэчаў, мне нічога такога ў галаву не прыходзіла. Спачатку ваяваў за светлую будучыню, пасля яе будаваў. Хто абзаводзіцца лішнімі рэчамі ў ваеннай зямлянцы ці на будаўнічай пляцоўцы? Гэта было зусім іншае жыццё. Наша жыццё. Я разумею, што ў мяне няма аніякіх доказаў, акрамя ўспамінаў. Але яны не матэрыяльныя… Яны з галіны заклінанняў…

…Мы ўсе напаўгалодныя, напаўголыя. Але суботнікі ў нас — круглы год, і зімой таксама, у трыццаціградусны мароз. На маёй жонцы асенні палітончык. Мы грузім вугаль, цягаем тачкамі, мяхамі на сабе. Яна — цяжарная. Незнаёмая дзяўчына, што працавала побач з намі, пытаецца ў жонкі:

— У цябе такая лёгкая апратка. Цяплейшага чаго няма?

— Няма.

— Ведаеш што, а ў мяне два паліто. Было яшчэ добрае сваё, і ад Чырвонага Крыжа атрымала новае. Ты скажы мне свой адрас, я вечарам адно табе прынясу.

І ўвечары яна прынесла нам паліто, не старое, а новае. Яна нас не ведала, яна ўпершыню нас бачыла. І досыць было: мы — сябры партыі, і яна — сябра партыі. Мы былі як браты і сёстры. У нашым доме жыла сляпая дзяўчына, ад нараджэння сляпая, і яна плакала, калі мы не бралі яе на суботнік. Усе памерлі… Бальшавіцкае пакаленне ляжыць пад мармуровымі плітамі… І на плітах выбіта: сябра партыі бальшавікоў з такога вось года… Схадзіце на старыя могілкі ў нас у Ленінградзе (для мяне мой горад застанецца горадам Леніна, а не цара Пятра), у Маскве… З якога ты года ў партыі? Гэта было вельмі важна нават пасля смерці: якой ты веры.

Анекдот раптам прыгадаў. Тых гадоў анекдот… Чыгуначны вакзал. Людскі натоўп. Чалавек у скуранцы роспачна шукае кагосьці. Нарэшце знайшоў! Падыходзіць да другога чалавека ў скуранцы:

— Таварыш, ты партыйны ці беспартыйны?

— Партыйны.

Шэптам:

— Тады скажы: дзе тут сарцір?

Здаецца, я звар'яцеў… Што я расказваю? Я стаміўся… (Доўга маўчыць.)

…Першага бальшавіка я пачуў у сваёй вёсцы. Малады студэнт у салдацкім шынялі. Ён выступаў ля царквы, на плошчы:

— Цяпер адны ходзяць у ботах, другія — у лапцях, а як будзе Савецкая ўлада, усе будуць аднолькавыя.

— А што такое Савецкая ўлада? — крычаць вяскоўцы.

— А гэта будзе такі цудоўны час, калі вашы жонкі будуць насіць шаўковыя сукенкі і туфлікі на абцасах. Не будзе багатых і бедных. Усе будуць аднолькавыя. Усім будзе добра.

Мая мама апране шаўковую сукенку… Мая сястра будзе хадзіць у туфліках на абцасах… Хіба можна не палюбіць гэтую мару? За бальшавікамі пайшлі бедныя людзі, незаможныя. Іх было больш.

Вам гэта цікава? Тады слухайце далей.

Першага чырвонаармейца ўбачыў праз год. У васемнаццатым. У нашу вёску прыехаў харчаатрад, збіраць збожжа ў кулакоў. Кулакі збожжа не аддавалі, хавалі і палілі. Я ўжо быў камсамольцам. Мне сказалі: Чырвоная Армія галадае, Савецкая ўлада галадае, Ленін галадае, ты павінен памагчы. Мне пятнаццаць гадоў. Я паверыў! Уначы мы сачылі за тымі, хто багацейшы, пільнавалі. Ну, і я высачыў, што наш сусед, дзядзька Сымон, спаліў збожжа ў лесе. Раніцай знайшлі тое месца, яшчэ зямля цёплая… Зернем пражаным пахне… Прывялі дзядзьку Сымона… Камандзір кажа:

— Пад трыбунал!

Ніхто не ведаў гэтага слова. Растлумачылі: неадкладны суд. Харчовы трыбунал — суд за зламыснае ўкрывальніцтва збожжа ў цяжкі для Савецкай улады час. Прыгавор адзін — расстрэл. Увечары дзядзьку Сымона прывезлі на калёсах у лес і расстралялі. На тым самым месцы, дзе яшчэ пахла пражаным зернем…

Мне было страшна. Датуль я не бачыў, як расстрэльваюць людзей…

Але Чырвоная Армія галадае, Ленін галадае… Я быў хлапчуком…

Атрад паехаў, і бацька выгнаў мяне з хаты:

— Сыдзі! Каб я цябе ніколі не бачыў. Знікні з нашай вёскі. А то заб'юць! І нас усіх праз цябе заб'юць.

Я пакідаў вёску міма могілак, дзе ляжаў дзядзька Сымон… Сваю першую ахвяру, якую я прынёс у імя рэвалюцыі, я аплакваў дзіцячымі слязамі. Але мая мама апране шаўковую сукенку… Мая сястра будзе хадзіць у туфліках на абцасах… Не толькі яны, усе будуць шчаслівыя…

Пстрыкае…Пстрыкае… Часам мне здаецца, што мае мазгі лопаюцца. Ці там стужка парвалася. Раптам нічога не памятаю. Або пачынаю ўспамінаць тое, чаго ніколі не ўспамінаў. Не памятаў. Тады кадры круцяцца-круцяцца, як на старой стужцы. Нямы кінематограф. Безгалосы. Адны чалавечыя вочы і твары. Часцей за ўсё коні імчацца… Калі памерла мая другая жонка, я зразумеў, што ў мяне нікога не засталося, акрамя мяне самога. Я сам сабе сябра, я сам сабе суддзя, я сам сабе вораг.