Светлана Алексиевич: Зачараваныя смерцю

Як бы нам абараніцца ад яе? Хто ведае, якіх яшчэ пачвар здольны спарадзіць чалавечы розум, гнаны марай пра зямны рай?

Мы мала думалі пра сацыялізм, мы ў ім проста жылі. І ён прыцягвае маю ўвагу, звычайны сацыялізм, унутраны, свойскі. Які ён быў на вуліцы і дома, у тэатры і на плошчы, у школе і на фронце, у радзільным доме і на могілках. У крыку і шэпце. У шчырым даносе і вершах. Я спяшалася занатаваць, здавалася б, знаёмыя абліччы: якія яны былі — пакаленні рэвалюцый, рэпрэсій, адліг, застояў. «Не ўбачыць твару, калі вочы ў вочы», — пісаў паэт. Але ў гістарычнай аддаленасці ёсць свая небяспека: знікнуць падрабязнасці, дэталі, партрэты, у якія ўжо сёння, калі ўсё яшчэ побач, немагчыма паверыць, гэтакія яны неверагодныя. І хто паручыцца, што праз дзесяць-дваццаць гадоў мы не пачнем прыдумваць, рэтушаваць, забываць мінулае, засаромеўшыся сябе сённяшніх. Аўтапартрэты заўсёды версіі, а не фатаграфіі…

Чаму ў гэтай кнізе сабраны аповеды самагубцаў, а не аповеды звычайных савецкіх людзей са звычайнай савецкай біяграфіяй? У рэшце рэшт канчаюць з сабой і проста ад кахання, самоты. Але ўсё адно ва ўсім прысутнічае час… Тым больш, што мы — саборныя людзі, дагэтуль мы ніколі не жылі кожны са сваёю самотаю. Мы жылі з ідэяй, з дзяржавай, з часам. Дзяржава была нашым сусветам, космасам, рэлігіяй. Яна рабіла нас саўдзельнікамі ўсяго, што з ёю было — і страшнага, і вялікага.

Цяпер нам трэба самім здабываць сэнс свайго жыцця. І мы вучымся адзіноце, часам вось такою неверагоднаю цаною…

«Самагубства, як з'ява індывідуальная, — пісаў у эсэ «Пра самагубства», выдадзеным у 1931 годзе ў Парыжы, М. Бярдзяеў, — існавала ва ўсе часы, але калі-нікалі яно рабілася з'явай сацыяльнай». Дададзім — палітычнай. Гэта і быў прадмет майго даследавання — людзі ідэі, што выраслі ў гэтым паветры, у гэтай культуры і не вынеслі яе крушэння, яе катастрофы.

На вачах тых, хто яго даводзіў да ладу і засяляў, знікае гіганцкі сацыялістычны мацярык. Застаюцца мёртвыя, застылыя кратэры, бесцялесны попел ахаладзелых страсцей і прымхаў. Усё гэта ўклалася ў адно чалавечае жыццё. І той, прыхаваны смугой шлях не проста пяцьдзесят-семдзесят гадоў, а чыясьці маладосць і «ўсцелены таварышамі бераг». Яны засталіся там: хто на грамадзянскай у 22-ім, хто ў ГУЛАГу — у 37-ым, хто пад Смаленскам — у 41-ым…

Ідэям не бывае балюча. Шкада людзей.

Але мы занадта спляліся, злучыліся са сваімі міфамі. Так злітна, што не ададраць.

Калі міфы чаго-небудзь баяцца, дык толькі не часу. Час уздзейнічае на іх, як вада на цэмент, ён надае ім нават нейкі гістарычны водар, самыя жахлівыя з іх робіць прывабнымі. Міфы баяцца аднаго — жывых чалавечых галасоў. Сведчанняў. Нават самых нясмелых…

Калі цяпер не хопіць мужнасці іх выслухаць, дык хоць бы збяром у запаснікі. Каб не знікла, не выпала з гісторыі наша звяно…

Бо мы, людзі з сацыялізму, падобныя і непадобныя на ўсіх астатніх. У нас свая мова, свае ўяўленні пра дабро і зло, пра грахі і пра пакутнікаў. Мы падобныя і непадобныя на людзей наогул, якраз гэтак жа, як чалавек, выпушчаны з турмы, што праседзеў там шмат гадоў, падобны і непадобны на астатніх у натоўпе. У турме ў яго быў ложак, заўсёды быў абед, няхай ячная каша з кількай, але абед быў, і станок, і дэталі, якія ён выточваў, ці дошкі і сталярны рыштунак. Ён ведаў, што ў належны час яму выдадуць новую куфайку, новую шапку, новую сарочку і новыя трусы. Прынясуць зубную шчотку, лыжку, відэлец… Усё да самых інтымных дробязей, да абсурду ўсё было прадумана, адладжана без ягонага ўдзелу. А на волі трэба думаць і адказваць за ўсё самому. Няўтульна. Збянтэжана. Гэты стан Э. Фром вызначыў як «уцёкі ад волі».

Мне здаецца, што я ведаю гэтага чалавека, ён мне добра знаёмы, я разам з ім жыву, бок у бок. У тых жа дамах, чэргах, на канцэртах. Ён — гэта я. Мы разам. Мы ўсе — сведкі. Сведкі і ўдзельнікі, каты і ахвяры ў адным абліччы — на руінах таго, што яшчэ нядаўна лічылася гіганцкай сацыялістычнай імперыяй, называлася сацыялізмам, сацыялістычным выбарам. І гэта яшчэ было проста жыццём, якім мы жылі. Гэта яшчэ было і нашым часам. І будзем шчырымі. Паспрабуем. Хоць і даецца нам цяжэй за ўсё. Мы хочам цяпер выдаваць ці лепшымі, чым мы ёсць, ці горшымі, чым мы ёсць сапраўды. Мы баімся быць самімі сабой. Ці не ўмеем, нам чамусьці то боязна, то сорамна, то няёмка. Кожны крычыць пра сваё, і ніхто не чуе адзін аднаго. Нават мінулае мы не прызнаём недатыкальнай, нязменнай рэальнасцю. Замахваемся і на яго. То нам здаецца, што нас падманула будучыня, то нам здаецца, што нас падманула мінулае. Страцілі і ніяк сябе не знойдзем, наіўна шукаем у поцемках гісторыі.