Праз паўгода — новы следчы. Маю справу аддалі на перагляд. І мяне выпускаюць. Як ў латарэі: сто прайгралі, адзін выйграў, і ўсе гуляюць далей. Але тады я думаў інакш: я ж вось не вінаваты, і мяне вызвалілі…
— А я адсюль не выйду, — развітваўся са мной Мікалай Вярхоўцаў, — нават і калі мяне апраўдаюць. Хто мяне выпусціць такога? Без пальцаў… Куды я свае рукі схаваю?
Яго апраўдалі і расстралялі. Быццам памылкова.
Сына я знайшоў у чужых людзей, ён заікаўся, баяўся цемнаты. Мы сталі жыць удвух. Я спрабаваў выведаць што-небудзь пра жонку і дамагаўся аднаўлення ў партыі. Тое, што здарылася са мной, я лічыў памылкай, і з маёй жонкай… Партыя ў гэтым не вінаватая. Гэта ж наша вера, гэта ж наша Біблія! Бог не можа быць вінаваты, Бог мудры. Я шукаў сэнсу ў тым, што рабілася наўкол, у гэтым моры крыві. У верніка памірае дзіця… Ён шукае сэнс сваіх пакут… І знаходзіць… Ён жа не кляне Бога?..
Пачалася вайна… У дзеючую армію мяне спачатку не бралі, бо жонка — вораг народа, недзе ў лагеры. Я не меў права абараняць Радзіму, мне не давяралі. Гэтае прыніжэнне таксама трэба было перажыць. Але я дабіўся — паехаў на фронт. Годнасць мне вярнулі ў сорак пятым, калі я вярнуўся з вайны, ад самага Берліна. З ордэнамі, паранены. Мяне выклікалі ў райкам партыі і ўручылі мой партбілет са словамі:
— На жаль, жонку вам вярнуць мы не можам. Жонка загінула. Але годнасць мы вам вяртаем…
І ўяўляеце: я быў шчаслівы. Пэўна, сёння нельга ў гэтым прызнавацца, але гэта былі самыя шчаслівыя хвіліны майго жыцця. Партыя для нас была вышэй за ўсё — вышэй нашага кахання, нашых жыццяў. Лічылася шчасцем — прынесці сябе ў ахвяру, кожны быў да яе гатовы. Будучыня, якая павінна быць цудоўнай, заўсёды жыла пад знакам смерці, ахвяры, якая ад любога з нас магла быць запатрабавана ў любую хвіліну. Вакол увесь час гінулі людзі, шмат людзей. Мы да гэтага прывыклі. Загінула мая жонка. Я мог загінуць…
Так, мая жонка… Яна таксама была сябрам партыі… Мог бы я ажаніцца не з бальшавічкай? Здагадваюся, чаму вы пра гэта пытаецеся. Павінен вас расчараваць: я кахаў сваю жонку, мая першая жонка была прыгажуня. Але калі б яна верыла ў Бога, не ўступіла ў камсамол? Само сабою, я не мог бы яе пакахаць. Як я мог быць шчаслівым, калі яна загінула? Не трэба прасіць прабачэння, мяне не крыўдзяць вашы пытанні. Яны толькі яшчэ адзін доказ таго, што я з іншага жыцця, з іншай планеты, калі хочаце, яе ўжо няма. Там кіравалі свае законы. Тое, што вы лічыце ненармальным, там было нармальным. А тое, што для вас нармальна, тады мог сказаць і нават падумаць толькі вар'ят.
Калі я наважыўся памерці… Не, я не баязлівец, я проста стаміўся… Я рваў старыя фотакарткі… Толькі фатаграфію сваёй першай жонкі парваць не мог… Мы там удваіх — маладыя, смяемся… Я ўспомніў сонца… Нейкая лясная палянка, мая галава ляжыць на жончыных каленях… Люляецца ў яе на руках… Я ўспомніў сонца…
Партыі здрадзілі, ідэі здрадзілі. Знікла ўсё, чаму я аддаў сябе, сваё жыццё. На плошчы пануе новая рэлігія — рынак: «Грошы! Грошы! Грошы!» Ну станеце заможна, сытна жыць, але ж каб не забыліся — дзеля чаго? Няўжо чалавеку жыццё дадзена дзеля самога жыцця, як дрэву, як рыбе? Не, яно даецца дзеля нечага большага, чым проста жыццё. Сасіскі і «Мерседэс» ніколі не стануць вышэйшай мэтаю, зіхоткай нябеснаю мараю. Напэўна, таму і любілі мы смерць. Але, мы яе любілі! Я гэта зразумеў нядаўна. Адной бяссоннай ноччу…
Чаго ж вы маўчыце? Прыміце мой выклік… (Маўчым доўга ўдваіх.)
…Дзе маё жыццё? Няўжо яно засталося адно ў маёй слабеючай галаве? Які жах! Мая галава — адзіны склад маіх успамінаў… Музей! Але ж я ніколі не жыў адзін… Я ўсё жыццё разам з усімі будаваў, ваяваў. Сядзеў у турме. У мяне не было аніякай спецыяльнасці, акрамя веры. Мая спецыяльнасць — верыць самому і вучыць веры іншых. Мне неставала часу вучыцца — тры класы прыходскай школы і партшкола… І я кіраваў вялікімі заводамі… У мяне заўсёды — адна-дзве сарочкі, пара шкарпэтак, штаны. А больш — навошта? Я жыў ад плана да плана, ад пяцігодкі да пяцігодкі. Вось першы корпус завода збудуем… Другі… Першую лінію пусцім… Другую… Гэтак дзесяткі гадоў… Яны імчаліся, згаралі… Лета, зіма, восень… Як сады цвітуць… Я гэта толькі ў старасці пабачыў… Мне здаецца, што я болей чым паўвека не пакідаў будаўнічай пляцоўкі… Памятаеце, у Маякоўскага: «Мне напляваць на бронзы мнагапуддзе. Мне напляваць на каменную слізь. Не скрыўдзім славаю, бо мы свае ўсё ж людзі. Агульным помнікам няхай нам будзе збудованы ў баях сацыялізм…»? Гэта ж наша вера, гэта ж наша Біблія!
Читать дальше