Стефан Гейм - Агасфэр (Вечны Жыд)

— Дык перакінься ў Лютэра, — кажа сябар ня стрымаўшыся, — ну што такога ён табе меў напісаць да гера галоўнага пастара Эпінуса? Што ты абібок і гультай і Гіпакрыт, які зьлізвае думкі з вуснаў вышэйшага, каб прабіцца ў сьвет?

І гэтым Лёйхтэнтрагер зноў пацэліў у самы акурат: бо яно якраз тое, у чым Айцэн сам сабе найбольш баяўся прызнацца; вельмі добра ведае ён гісторыю пра тое другое пісьмо, якое напісаў цар Давід свайму камандуючаму Ёаву й перадаў праз Урыю; толькі з той розьніцай, што ў яго, Айцэна, няма прыгожай жанчыны, як Вірсавія ў Урыі, ён рулюе на дзеву Штэдэр, якая, на жаль, хоць і ня зусім бязьмясая і пляскатая, як паненка Агнэс тут у Магдэбургу, але й ня мае нічога такога ў сабе, каб за яе душыліся й прападалі.

— Магчыма, ён павінен быў напісаць гэта, — кажа далей Лёйхтэнтрагер, — але ён ніколі так ня зробіць; мы ж ведаем Лютэра, ты й я, ён не напіша нічога такога, што можа паказаць людзям, што ён толькі зноў выпусьціў у сьвет чарговага пабожнага пустагаловіка.

Гэта хоць і крыўдна, але разам з тым і суцяшае; таму Айцэн перапускае сябру ягонае выказваньне, затое скуголіць, просячы спагады, так умольна-жаласна, як гэта яно пакутліва змушацца да коннай дарогі ў такой няпэўнасьці, сорак зь лішкам міляў у дзень, і як яму палегчала б на сэрцы, нягледзячы на змрочныя прыгоды наперадзе, калі б ён ведаў дакладна, што напісаў добры доктар Марцінус.

— Запалі сьвечку, — кажа Лёйхтэнтрагер, — і дай мне сюды тое пісьмо.

Айцэн доўга калупаецца з крэсівам і трутам, пасьля запальвае сьвечку; трапяткое полымца толькі крыху асьвятляе пакой і адкрывае жудасную карціну: юны магістр і кульгавы гарбач, абодва ў начных лёлях, дзьве галавы схіліліся над паперынай, пры гэтым адзін выцягнутай рукой выпісвае колы над пячаткай, пакуль яна зь лёгкім шчоўкам не адскоквае ўгору й пісьмо быццам само зь сярэдзіны разгортваецца.

— Вось, — кажа Лёйхтэнтрагер, — чытай.

Айцэн, якому ад такога спосабу расьпячатваньня пісьма робіцца несамавіта, тым ня меней чытае; аж такая прага да ведаў, калі заходзіцца пра ўласныя выгоды. Пазнае почырк, своеасаблівыя кручкі й скароты, чарнільныя пырскі, быццам па паперы прабегліся два, калі ня больш, прусакі. Мір і мілата ў Хрысьце, пісаў Лютэр, сумленны мой, дарагі браце.

І далей сьледуе: «… схіліце прыхільне вуха Ваша да дастаўцы гэтага пісьма, юнага магістра Паўлюса фон Айцэна. Бо ён той, родам з Вашага горада Гамбурга, хто быў руплівы тут у Вітэнбэргу ў высокай школе й зь вялікім посьпехам прыкладаўся да спасьціжэньня вучэньня Божага, ён ужо праэкзаменаваны, красамоўны й старанны й цьвёрда кіруецца Словам і сваімі начальствамі…»

Айцэн падымае вочы ад паперы й бачыць абыякавы выраз на твары свайго спадарожніка, быццам той ужо даўно ведаў зьмест пісьма. І таму далей чытае ў прыўзьнёслым тоне з дамесам гонару й какетлівага пратэсту: «… і таму я магу, дарагі браце, пасяброўску рэкамендаваць Вам магістра фон Айцэна, каб Вы скарысталіся ім паводле свайго разуменьня і магчымасьці. Гэта нясумненна будзе сапраўдны, як сапраўдныя ёсьць наша Эвангельле й Хрыстос, дастойны слуга Божы. Заставайцеся цэлы час шчыра ў Хрысьце. Учынена ў Вітэнбэргу, et cetera, et cetera. Ваш Марцін Лютэр.»

— Ну, кажа Лёйхтэнтрагер, — супакоіўся нарэшце?

Айцэн абцягвае апоўзлую сьпераду кашулю й адказвае: — Ты ж сам сказаў, што нічога іншага ён і ня мог бы напісаць, добры доктар Марцінус.

— Ня мог бы? — перапытвае Лёйхтэнтрагер, і раптам у ягонай руцэ зьяўляецца яшчэ адно пісьмо, акурат як першае, з такой самай гладка адклеенай пячаткай, на якім нават захаваўся адбітак Лютэравай пячаткі. — На, чытай.

Айцэну зрабілася знобка. Той самы почырк, нават чарнільныя плямы, але словы нейкім д'ябалскім чынам перакручаныя, і напісана там, што ў галаве ў юнага магістра Паўлюса фон Айцэна чорт ведае што, толькі ня слова Божае, што ён прыслужваецца й падлізваецца, што яму ня можа быць давераны настаўніцкі пульт альбо катэдра, ужо ня кажучы пра законную хрысьціянскую абшчыну, бо ён толькі пнецца ўгору, прагне ўлады над людзьмі, замест каб у пакоры сэрца шчыра служыць. А ўнізе зноў сыгнатурка, чысьцюткі паўтор першай: Марцін Лютэр.

Айцэн жахаецца. Яму здаецца, што ў двух пісьмах як бы два бакі аднаго чалавека, і гэты чалавек ён сам — адзін у ногі цалуе, другі за сэрца кусае. Але як што доктар Лютэр мог напісаць толькі адно пісьмо, дык якое ж зь іх сапраўднае, у якім Лютэрава праўда? І які, па праўдзе, ён сам, магістр Паўлюс фон Айцэн?

Лёйхтэнтрагер трымае абодва вострымі пальцамі, лёгенька памахвае імі перад недаверлівымі вачыма Айцэна. Айцэн хапае правае, добрае, якое ён павінен перадаць геру галоўнаму пастару Эпінусу, калі толькі хоча падняцца вышэй па крутой духоўнай лесьвіцы; але яно ўвесь час выкоўзваецца з-паміж пальцаў, не даецца злавіць, сам ягоны сябар раптам здаецца як бы туманным прывідам, і ён ускрыквае й прахопліваецца ў ложку побач са спадарожнікам, з расьпячатаным пісьмом у руцэ, пячатка самым дзіўным і таямнічым чынам цэлая, і ён ў апошнім мігатаньні амаль дагарэлай сьвечкі паўтарае: «… і таму я магу, дарагі браце, пасяброўску рэкамендаваць Вам…» — А дзе другое? — пытаецца ён, штурхаючы Лёйхтэнтрагера пад бок.