Кастусь Акула - Беларусы, вас чакае Зямля

Янук, як пасьля шмат каму расказваў, улез аж дзесьцi ў сярэдзiну вагону й толька пачаў разглядацца, дзе падзеўся сябра, як сталася нешта нязвычайнае. Пачулiся крыкi i з двух бакоў вагонаў зьявiлiся зялёныя мундзiры. Янук намагаўся клiкнуць сябру, але той ужо недзе зьнiк. Неўзабаве вайскоўцы сiлай пачалi выкiдаць людзей з вагонаў i зусiм iхным багажом, ставiлi iх ў калёну, абкружылi канвоем i загадалi йсьцi. Янука быццам маланка сьцебанула. Арыштавалi!

Побач чыкiльгалi анткi й малгосi, праклiнаючы пад нос, валачылi цяжкi багаж, якога заўтра ранiцай чакалi на вiленскiм рынку людзi. Адно Янук трымаў рукi ў кiшэнях i прыглядаўся мурлатым людзям у зялёным. Усе яны шырокаплечыя, як-бы хто на адну мерку iх выбраў. На рукавох Бахмач спасьцярог чырвона-бела-чырвоныя шчыткi. «Латышы, каб вы пагарэлi. Поскудзь. Пэўне-ж зь мясцовага СД». Маладому юнаку давялося ўжо бачыць розных акупантаў i паразiтаў, а такiх вось сустрэў упяршыню. Што гэта за народ? Калi ён быў, адкуль узяўся? Казалi людзi ў Лiтоўцах, што гэта яны вымардавалi ўсiх Жыдоў у глыбоцкiм «гетто». I прыгадалася iншае. Зь iншага часу й тэрыторыi: латыскiя стралкi на стражы кастрычнiцкай рэвалюцыi. Калi зьняможаныя вязьнi з турмы народаў ськiнулi ярмо, пачалi на ногi станавiцца, свае нацыянальныя дэмакратычныя дзяржавы будаваць, бацькi во гэтых мурлачоў узялi зброю, каб стануць на старожы ленiнскае брыды-пачвары, што тады ледзь пры жыцьцi ў пялёнках лiпела. Гэтыя нелюдзi памаглi пачвары ўздужэць, клыкi выгадаваць, каб пасьля мiлiёны нявiнных спажываць магла.

Янук ня скончыў яшчэ сваiх разважаньняў на латыскую тэму, а ў галаве стаяў Лявон. Дзе-ж ён падзеўся? Можа дзе йдзе з боку, прыглядаецца куды вядуць iх. Калёна, чалавек больш сотнi, затрымалася перад высокiм зялёным плотам, адчынiлася недзе сьпераду брама й людзi ўвайшлi ў абшырны двор, якi з трох бакоў замыкаў грозны ў цемры, двухпавярховы будынак. Краты ў вокнах. Вязьнiца!

Час першай сустрэчы зь вязьнiцай заўсёды пасьля згадваўся Януку з дрыготкай жаху. Холадам праймала. Да гэнага часу пра вязьнiцы чыталася нешта ў лiтаратуры, iх бачылася ў кiно, пра iх чулася ў апавяданьнях старых людзей, пра iх сьпявалася ў тужлiвых, на тэму «дайце мне волю й сонца» песьнях. Ведалася, што людзi пры ўладзе трымалi за кратамi тых працiўнiкаў, якiя iхнай уладзе не хацелi падпарадкоўвацца з палiтычных цi грамадзкiх мяркаваньняў. I яшчэ здавалася, што за кратамi сядзелi людзi дрэнныя, пэўне-ж вiнаватыя, што кары нейкае заслужылi. Янук нiколi ня мог уявiць, што гэтая страшная будынiна стане ўпоперак ягонай, Бахмачовай, дарогi, што паглыне ў сваё цёмнае й сьмярдзючае нутро яго, наiўнага й нявiннага юнака.

Першы раз вязьнiчныя дзьверы зачыняюцца за табой зь нейкай жахлiвай фiнальнасьцю. Нешта зрываецца з упарадкаванага пульсу твайго нутра. Глухi скрыгат завесаў цi ўдар дзьвярэй адразае цябе ад дарагога, незаменнага вольнага сьвету, дзе як-нiяк ты сам сабой загадваў. Апынуўся ты ў дзiўным, цесным, што цябе душыць, затхлым, брудным лябiрыньце. Там нехта, табе зусiм недаступны, камплетна табой валодае, сочыць кажны твой рух, кажны крок. Спачатку вобмацкам i наўгад пачынаеш усьведамляць новую iснасьць. У гэтым, табе новым, для цябе нярэальным сьвеце ты ёсьць абсалютнай нiкчэмнасьцю, макулiнкай пылу, якую можа дзьмухнуць, падхапiць i панесьцi ў нябыт якi хочаш вецер. Усьведамленьне свае нiкчэмнасьцi тым больш усёпаглынаючае i ўсёзьнiшчальнае, калi ўявiш сваю поўную бясьсiльнасьць навет перад гэтым вартавым, што сочыць за табой як пастух за статкам вунь праз гэнае «воўчае вока», або й перад тым вунь мурлом, што налiвае табе ў бляшанку баланду. Папрасi ў яго больш, дык палонiкам па лбе атрымаеш. Усьведамленьне нiкчэмнасьцi ўзмацняе й веданьне таго, што ўсе духоўна-маральныя вартасьцi, на якiх ты ўзгадовываўся ад малога, у гэтым будынку ня маюць нiякiх правоў грамадзянства, значэньня, зусiм ня iснуюць. Слабасьць вядзе да роспачы, а тая родзiць сумлевы, што ў чалавечай душы побач дрэннага iснуе й добрае.

Усьведамленьне нявiннасьцi нараджае пратэст. Калi-б Янук думаў рацыянальнымi катэгорыямi, хутка прыйшоў-бы да выснаву, што паланеньне яго зьявiлася зьбегам розных непрадугледжаных абставiнаў. Вайна й хаос, цi навет, калi хочаце, панаваньне безагляднай сiлы, ствараюць дасканалыя для гэтага перадумовы. Спэкулянты, каторых пару вагонаў на нейкi загад забралi й пагналi ў вязьнiцу, таксама пэўне-ж былi нямiла зьдзiўленыя такой выпадковасьцю. Як-нiяк, пропускi каштавалi iм. За гэны кошт яны, мусiць, спадзявалiся мiнiмальнай бясьпекi. Але з гэнымi ўладамi, наверсе, што абсалютную сiлу маюць, цацкацца нельга. I м вось уздумалася, зь нейкай прычыны, узяць усiх збыськаў, анткаў i малгосяў ды завалачы ў вязьнiцу й бясьсiльнымi аказалiся тыя чыгуначныя «райзэшайны». Дарма, што да гэтага часу знаў ты чыгуначную ўладу, грэў рукi кандуктару. У абдымках гэтай маленькай, капрызнай хвалi апынуўся й зусiм нявiнны юнак зь Лiтоўцаў. А Лявону, каторы, вiдаць, спасьцярог Латышоў, як прыблiжалiся ды мо й ня мог сябру перасьцерагчы, удалося ўцячы.