Андрэй Федарэнка - Ланцуг

Міжволі засумняваешся: ды ці ёсць у такіх «настаўнікаў» нешта важнае, запаветнае, не звязанае з палітычным момантам? А самае галоўнае, ці было хоць калі? Міжволі пачнеш касіць пад корань што трэба і што не трэба…

Альбо як не згадзіцца з цяперашнімі маладымі, што чым больш таленавіты пісьменнік (які памяняў цяпер веру), тым больш яму трэба «пакаяцца», бо тым больш у параўнанні з графаманам яго творы служылі той сістэме, якая панавала?

У маім «Выбраным» ёсць апавяданне. Там калгасніца з малым сынам позна ўвечары перакопваюць — па скапаным — калгасную бульбу. За гэта ганялі. Нарваўся брыгадзір і павёў іх у сельсавет складаць акт. Потым, па дарозе, глянуўшы на хлопчыка, які плакаў, адпусціў іх. У апавяданні атрымаліся жывыя героі, а ў цэлым іх «жывасць» даказвала толькі тое, што ў калгасах — адпаведна, і пры тым дзяржаўным ладзе, які выдумаў калгасы — чалавек застаецца чалавекам. Але крытык, рэцэнзуючы «Выбранае», напісаў: людзі ўжо тады разумелі, што калгасы — зло, і таму вяскоўцы вымушаны былі памагаць адно аднаму, каб дажыць да часоў лепшых, фермерскіх…

Пераконваць, «запальваць» могуць толькі жывыя героі. Героі жывыя тады, калі сумняваюцца. Чым больш сумняваюцца, тым глыбейшы (нібыта) канфлікт, тым лепшы мастацкі твор у дэталях і тым больш ён служыць пануючай ідэі ў цэлым; і тым больш ён даўгавечны, бо пры змене пануючай ідэі сумненне можна разглядаць як асноўную думку.

Асаблівыя нараканні на маладых за тое, што яны замахваюцца на святое святых — ваенную тэму! Ужо за эксплуатацыю гэтай тэмы, нават за слабыя творы, нельга вінаваціць. Як ні напішы, сам пафас твора будзе гуманістычны: вайна — зло, чалавек перастае належаць сам сабе, ставіцца ў жорсткія ўмовы выбару; з іншага боку, вайна — пробны камень: не будзь вайны, ні сам чалавек, ні іншыя маглі б і не даведацца, які ён на самай справе, што жыве ў яго душы. Калі ж яшчэ рэалістычна, падрабязна выпісаны дэталі сітуацый, у якія трапляе чалавек на вайне, калі чытач зліваецца з псіхалогіяй героя, думкамі, словам, калі твор высокамастацкі, ён яшчэ больш, чым твор слабы, павінен адбіць у чытача любую ахвоту да вайны.

Даўно, калі я яшчэ працаваў у газеце і ездзіў у вясковыя камандзіроўкі, мне давялося заначаваць у адной вёсцы, у хаце настаўніцы. Вечар быў восеньскі, доўгі, і я папрасіў у настаўніцы пачытаць сачыненні дзевяцікласнікаў, якія яна правярала. Тэмай сачыненняў былі сучасныя ваенныя творы — як бы ты паступіў на месцы… не помню, скажам, Матросава? Усе пісалі, што таксама аддалі б жыццё за Радзіму; адно сачыненне было яўна лепшае, разгорнутае, шчырае. Нейкі хлопец распавядаў, што ісці яму да школы пяць кіламетраў туды і назад, ходзіць ён адзін і, каб не сцягвалася дарога, часта, пакуль ідзе, уяўляе сябе на месцы Матросава, Касмадзям’янскай, Кашавога, Гастэлы, Сотнікава, Мерэсьева, спрабуе перажыць разам з імі катаванні, уяўляе сябе з пятлёй на шыі, як плюе ў твар ворагам і выціскае з сябе апошняе «гады»… Тады мяне гэта зусім не ўразіла, я адзначыў толькі добры стыль і хлопцаву начытанасць…

Але цяпер!..

Цяпер, услед за маладымі, таксама хачу папытацца: дык што ж такое нашая славутая гуманістычная ваенная проза? Гэта ж проста нейкае глумленне, калецтва маладых розумаў, нейкі ўвесьчасны злавесны набат: рыхтуйся! Будзь гатовы выцерпець катаванні і памерці! Помні, што калі не захочаш памерці, як герой, памрэш іншай, здрадніцкай смерцю! Не верыш? Вось табе прыклад: высокамастацкі твор, напісаны дэталёва, з падрабязнасцямі; пачытай і пераканайся, што чакае тых, хто даражыць сваім жыццём і не хоча быць павешаным альбо закатаваным…

Зноў разгортваю наўзгад Шукшына і чытаю:

«З аднога краю неба пасвятлела, стала блакітным, і блізка недзе было сонейка», — чытаю і бачу не неба і сонейка, а тое, што Шукшына няма. Ён памёр. Ад сэрца. Смерць на ўсім, і на тых маладых, пра якіх пісаў учора.

Вядома, яны дакажуць (раз мы самі не хочам гэтага рабіць), якія былі мы, якой была наша проза, каму і чаму мы служылі, — дакажуць і нават не заўважаць, што на гэтыя доказы патраціўся ўвесь імпэт, лепшы час, і, азірнуўшыся, убачаць, што нічога хоць бы ў мастацкіх адносінах лепшага за нашае і не створана, што і яны служылі не Літаратуры, а барацьбе з намі, і што ім ужо наступаюць на хвост, і смяюцца з іх, і пішуць пра іх, як пра згубленае пакаленне, якое з’ела зубы ў нікому непатрэбным змаганні з «прыкарытнымі» пісьменнікамі — з намі. Як бацька сына не за тое біў, што п’е, а за тое, што пахмяляецца, так бы і ім сказаць: не ў тым ваша няпраўда, што змагаецеся, а ў тым, што змаганне для вас — мэта.