Андрэй Федарэнка - Ланцуг

Ён мог хадзіць ужо без кійка, далёка. Прайшлі дажджы, кінуліся расці грыбы, знайшоўся новы занятак.

Ён абышоў усе знаёмыя з малых гадоў мясціны, многае ўспомніў, перажыў па-новаму. Раз выбраўся ў суседнюю вёску, дзе была пошта, і заказаў тэлефонную размову з Мінскам, пагаварыў з жонкаю. Усе навіны былі добрыя. Жонка прасіла прабачэння, што не пісала, турбавалася, як ён там, шкадавала, што адпусціла яго аднога такога, прасіла ўжо прыязджаць дамоў. Алесін (дачкі) кавалер сабраўся ўрэшце жаніцца. Званілі сябры, пыталіся, куды ён знік, цікавіліся, ці піша што-небудзь новенькае. Выйшла яшчэ адна рэцэнзія на яго «Выбранае». Па дарозе назад ён успамінаў Мінск, думаў, як прыедзе і будзе расказваць сябрам, што нездарма чалавека ў цяжкія хвіліны цягне на радзіму, праўда, што родная зямля ратуе. I яго вось уратавала…

Самаму было дзіўна, што больш за ўсё яго ўзрадвала ў гэтай размове тое, што выйшла рэцэнзія і сябры чакаюць ад яго яшчэ новых твораў. Хоць ён добра ведаў рэцэнзента, напярод мог сказаць, што там будзе напісана, усё роўна прыемна было прадбачваць чытанне той рэцэнзіі — як і ў ранейшыя, да хваробы, часы.

У той вечар, седзячы з Лідай каля тэлевізара, яму стала сорамна, калі ўспомніў, як рлакаў перад ёю, пытаўся пра смерць… Упершыню падумалася, што вяскоўцы і дачнікі, відаць, абгаварылі Ліду з ног да галавы — і яго, вядома, — за тое, што жывуць ледзь не ў адной хаце…

I гэты сорам і нейкае раскаянне ў нечым былі першым пробліскам вяртання да сябе ранейшага. Адбылося акурат тое, аб чым ён пісаў у сваім дзённіку 30 гадоў назад: паздаравела цела, патроху пачало вяртацца здароўе — і дух паздаравеў, і пытанні, якія раней так палохалі, даводзілі да жаху, цяпер здаваліся не такімі ўжо і безадказнымі. Іх можна і трэба было цяпер вырашыць. Каб жыць, як і жыў.

Змяняўся дух — змяняліся і думкі яго, і матыў запісак.

Я не столькі жыў літаратураю, колькі прывык жыць ёю. Дык чалавек прывыкае і да сваёй правай рукі, а калі яе можа адрэзаць, прывыкае і жыве без рукі. Прывыкну і я жыць без літаратуры. Нічога ад гэтага ў свеце не зменіцца. Малады хлопец недзе ў глухой вёсцы, які хоча вырвацца на шырокае жыццё, не знойдзе ў тваіх творах адказу на пытанне «як жыць?», і маладая дзяўчына не заплача над лёсам тваёй гераіні; яна, дзяўчына, наўрад ці нават разгорне часопіс з тваёй новай аповесцю. I стары чалавек, паважаны пенсіянер, не напіша табе — вось, я так люблю Вашыя творы, а цяпер чуў, што Вы сабраліся кінуць пісаць, дык вельмі — ад імя чытачоў — прашу Вас гэтага не рабіць. I крытыка не ўзбунтуецца, што літаратура, страціўшы мяне, нешта страціць.

З другога боку, калі прыспічыць — пішы. Раз пакуль яшчэ выходзяць часопісы, трэба ж, каб нехта іх напаўняў. На мой век хопіць. Раз сябры просяць, а ў мяне ёсць вольны час, дык з чыстай ветлівасці можна напісаць і даць…

Можна пісаць, можна не пісаць, а свет вакол будзе рабіцца ўсё меншы і меншы, пакуль не звядзецца да года, месяца, дня, гадзіны. А чорныя сцены і зверху, і з бакоў ціснуць і ціснуць, і ўсё да меншага звужаюцца… I што ўспомніцца, лежачы ў тыя апошнія гадзіны, гледзячы ў чорную жудасную столь? Аповесць пра старшыню калгаса? Ці пра рэкет?

На працягу ўсяго існавання чалавецтва тысячы лепшых, разумнейшых людзей — геніяў — прысвячалі жыцці, біліся над вырашэннем аднога-адзінага пытання; і рана ці позна прыходзілі да высновы, што жыццё не канчаецца смерцю, што смерці проста няма. Я не магу ахапіць розумам ход іхніх доказаў, не магу паверыць і ў самыя доказы — у мяне не было ні вялікіх здольнасцей, ні, урэшце, часу, магчымасцей, каб пазнаваць вялікія мудрасці, — але якое я маю права не верыць людзям, у якіх былі і час, і здольнасці, і магчымасці пазнаць усё гэта?

Калі чалавек ніколі не бачыў, як расце ананас, бо ніколі далей Самахвалавічаў нідзе не быў, дык якое ён мае права не верыць таму, хто абышоў цэлы свет і бачыў не толькі ананас, а і яшчэ сёе-тое?

Успомні, як ты паміраў. Самае жудаснае адчуванне было не страх памерці, а страх страціць прытомнасць на вуліцы. Трэба было любымі сіламі дапаўзці да кватэры. Я зрабіў гэта, дапоўз і на ганку страціў прытомнасць. Я не ведаў, як і хто мяне будзе ратаваць, зусім не думаў пра гэта, гэта было не галоўнае.

Так і цяпер. Галоўнае для чалавека — дапаўзці да ганка, г. зн. пражыць фізічна як мага даўжэй, пажадана да глыбокай старасці, калі прытупяцца адчуванні — і спакойна, без лішніх жаханняў страціць прытомнасць — памерці. А хто і як мяне будзе пасля ратаваць, гэта ўжо не мая справа.