Алесь Пашкевіч - Круг

Аднак пытаньне зводзілася ня толькі «к часу». Яшчэ год таму, калі ў пісьменьніцкі саюз прыйшоў ліст ад Панамарэнкі, у якім паведамлялася пра магчымасьць вярнуць з высылкі двух пісьменьнікаў, змрочны Крапіва ўсіх астудзіў:

– Як сядзелі, хай так і сядзяць…

Але пра тое Дубоўка яшчэ ня ведаў. Ня мог ведаць. Сэрца прагнула суцяшэньня, пераменаў. Ён хацеў пабачыць Беларусь, Менск, аднак дазволу на выезд не атрымліваў. І даводзілася чакаць – упарта, цярпліва. І пісаць: у Вярхоўны суд БССР, у Вярхоўны суд Чувашскай АССР.

Першая радасьць і перамога прыйшлі з Чабаксараў. Ён глядзеў на даведку, тлустую пячатку пад ёй – і адчуваў, як ажываў нават нямы парэзаны палец, прыціскаючы доўгачаканае:

«РСФСР. Верховный суд Чувашской АССР.

Отдел Суд. кол. <���…>

Настоящим извещаем, что постановлением Президиума Верховного суда Чувашской АССР от 23 мая 1956 года постановление спецтройки при НКВД Чувашской АССР от 16 ноября 1937 года в отношении гр. Дубовко Владимира Николаевича, рождения 1900 года <���…>, отменено и дело производством прекращено за недоказанностью предъявленного обвинения».

– Зьбірай, Марыля, у дарогу, – сказаў шэрхлым – як не сваім – голасам. А ў вачах, хоць і стрымліваўся, бліснулі сьлёзы…

І зноў была сібірская дарога, якая ўпершыню ўспрымалася з радасьцю: семдзесят кіламетраў да Абану – таёжнай гразёю, чацьвёра сутак на папутным леспрамгасным гусенічніку, далей шашой да Канска, адкуль ужо ішла ў божы сьвет чыгунка…

У Канску вырашыў адшукаць сям’ю Зіначкі. Купіў ёй падарунак і спытаў у аднаго з чыгуначнікаў:

– Не падкажаце, дзе жыве сям’я машыніста Каткоўскага? У іх яшчэ дачка ёсьць, Зіначка…

– Вы ім радня? – зьдзівіўся рабочы.

– Не, проста знаёмы.

– Ведаеце, няма Зіначкі. Ужо гадоў два як няма… Патанула ў рэчцы, у піянерскім лагеры…

Хадзіў вакол яе хаты, ня маючы моцы сабрацца з думкамі. Потым доўга плакалі з Зінчынай маці над невялічкай магілкай.

Ён – па-мужчынску ціха, яна – наўзрыд…

…Калі б мой друг ня згас

і за жыцьцё пазнаў бы ліха меней,

ня горш бы ён тварыў за многіх з вас,

ня горшы быў бы ў вашым пакаленьні…

1.

Менск – праз тры дзясяткі гадоў.

Вакзал. Гарадскія вароты… Усё новае, незнаёмае. Здаў у камеру захоў­ваньня свой хатуль з ватоўкай.

Вакол сонца, цяплынь, над асфальтам ластаўкі гарэзяць… Людзей поў­на, і ён – сярод іх…

Сонца залівала і пакойчык суда, грэла тоўстыя, салатавага колеру, сьцены, патыліцу прыязнага акулярыка – памочніка суддзі.

Акулярык уважліва перагартаў некалькі папак, знайшоў патрэбнае, нават, здалося, абрадаваўся:

– Ёсьць. Вы ёсьць у сьпісах рэабілітаваных… – Акуратна ўпісаў на асобную паперыну прозьвішча наведніка, нумар справы, расьпісаўся. – Ідзіце з гэтым у сакратарыят, там вам зробяць даведку.

Будынак суда пакідаў як ап’янелы. Думкі блыталіся, радасьць нечакана зьмянялася абурэньнем: «Дваццаць сем гадоў пакут, абразаў, гвалту, болю, маўчаньня… І пасьля – так проста: вы ёсьць у сьпісах… А тысячы, мільёны, хто застаўся там?! Навечна. Хто ім адкажа?..»

Цяпер – у Саюз пісьменьнікаў, як раіў Колас. Тут недалёка, на Энгельса…

Старшыня – Броўка – быў на месцы. Спакойна ўсьміхнуўся, нібыта ўжо чакаў, выйшаў з-за стала, першым працягнуў руку.

– А барада… А барада якая! – прыязна прыцмокнуў і запрасіў сесьці.

– Ды насядзеўся я ўжо, братка – ад трыццатага і да сёньня, – хацеў пажартаваць Дубоўка, але ўбачыў, як скамянеў Броўка: бадзёры, загарэлы твар, акуратна падстрыжаныя і ўкладзеныя на прабор валасы, толькі дзьве неспакойныя маршчыны, вертыкальныя, над носам, паміж брывамі. Добры пінжак, гальштук пад колер кашулі.

А ён – змораны ўшчэнт дарогай. Твар парэпаны, у невылечных плямах ад таёжнага гнюсу, сьсівелы, вочы ўпалі пад высокія бровы, і дачасныя маршчыны, многа маршчынаў – як сьляды жыцьцёвых бадзяньняў, як памятныя лёсавыя насечкі.

«Усё ж добра, што жонка ўгаварыла мяне прыадзецца. Нават казу не пашкадавала, прадала, каб мне касьцюм сякі-такі сшыць…», – падумаў Дубоўка мімаходзь і пачаў з іншага:

– Дык што ў нас на Парнасе новага?

– Аднаўляемся, адбудоўваемся паціху. Друкуемся, – і паказаў некалькі кніг, што ляжалі на стале. Памаўчаў, пакуль Дубоўка разглядаў іх, а затым падрахаваў: – Трэба і табе да нас паступаць… Глядзіш, і з кватэрай дапамаглі б, і грашыма. Ды і друкавацца пачаў бы.

Усё гэта для Дубоўкі прыходзіла як з іншага сьвету. У грудзях нечакана запякло, у горле перасохла. Кашлянуў – і як не сваім голасам: