Уладзімір Гніламёдаў - Уліс з Прускі

— Ку-клукс-клан — гэта высакародства і патрыятызм. Мы выступаем ад імя белых людзей, якім пагражае насілле! — Чалавек у белым камусьці пагразіў сціснутым кулаком. — Мы шчыра запрашаем усіх, хто згодзен з нашымі прынцыпамі, у нашу арганізацыю. Ку-клукс-клан абароніць белага чалавека! — надрываўся прамоўца.

Лявонка і раней заўважаў, што да неграў тут адносіліся не зусім так, як у Нью-Йорку. У Маршалтаўне для іх былі асобныя прыбіральні, асобныя лаўкі ў гарадскім парку, нават, аказваецца, як потым ён даведаўся ад гаспадара, у царкве яны мелі свой куток. У неграў звыклая прафесія — чысцільшчыкі абутку. Нехта паслужліва працягнуў яму паперку, прускавец пакруціў яе ў руках, але чытаць не было калі і ён сунуў яе ў кішэнь.

Вярнуўшыся дадому, расказаў пра свае ўражанні гаспадару, паказаў яму паперку. Гэта была лістоўка. Такая некалі трапіла да яго на мітынгу ў Брэсцкай крэпасці. У лістоўцы было змешчана папярэджанне: «Кожны негр, які прыме ўдзел у галасаванні ў наступную пятніцу, будзе знішчаны. Наш штат належыць белым. Падумайце пра сваё жыццё. Ку-клуксклан».

Грыцько растлумачыў:

— Гэта такая арганізацыя, не любяць яны неграў… — аднак, па ўсім відаць, гэтая тэма была для яго малацікавая, і ён спытаў пра іншае: — Ці чуў ты там грамафон? Дабрэнная штука!

Грамафона Лявонка не чуў і не ведаў што гэта такое.

— Гэта ў фермерскім клубе. Да чаго тэхніка дайшла — машына песні спявае! — захапляўся Грыцько, цмокаючы языком.

Праз тыдзень Лявонка зноў збіраўся ў Маршалтаўн. На гэты раз дамовіліся ісці разам з Букерам. Паснедаўшы, не марудзячы, выйшлі за браму і рушылі ў дарогу. Па нядзелях Букер, хоць і не быў моцна веруючым, час ад часу наведваў царкву. У Маршалтаўне была спецыяльная царква для чорных. Там ён разам з іншымі чытаў малітвы і спяваў псалмы. Сёння ён сабраўся з самай раніцы і зайшоў да Лявонкі, калі той яшчэ галіўся, аглядаючы ў люстэрка свой твар з чорнымі вусікамі і рэдкай, кволай яшчэ шчэццю.

На шыі ў Букера завязана чырвоная хусцінка з нейкімі жоўтымі плямамі. Лявонка заўважыў, што яго сябар любіў апранацца страката, мусіць, каб на яго звярталі ўвагу. На нагах, праўда, усё тыя ж грубыя, цяжкія чаравікі, якія ён насіў кожны дзень. Перад падарожжам у Маршалтаўн Букер ачысціў іх ад насохлага гною. Гэты раз Лявонка таксама дастаў з сундучка і апрануў свежую сарочку і касцюм, куплены ў Нью-Йорку, абуў туфлі.

— О'кэй! — сказаў Букер і паказаў вялікі палец. Выглядаеш, маўляў, на ўсе сто.

Прускавец пасміхнуўся.

Выйшлі на дарогу. Каля іх, у напрамку Маршалтаўна, узнімаючы пыл, праімчаўся аўтамабіль.

— Эх, праехацца б на аўтамабілі! — з зайздрасцю прыцмокнуў тоўстымі губамі Букер.

Лявонка таксама пра гэта падумаў, але ўголас сказаў:

— Купі, і мяне пракоціш.

Букер зарагатаў:

— Можна было б, калі б містэр Грэц крыху больш плаціў. Замест Грыцько, ці Грыц — як называлі гаспадара — негр вымаўляў Грэц, хоць той не раз настойліва яго папраўляў.

Букеру не надта шанцавала ў жыцці. Ён не раз расказваў свае бясконцыя гісторыі, як з ім дрэнна абыходзіліся. Аднойчы ён наняўся сезонным работнікам да аднаго багатага фермера ў штаце Місісіпі ўбіраць пшаніцу. Там было ўжо шмат такіх, як ён. Жылі ў бараку пад замком, працавалі пад наглядам. Белы гаспадар быў нядобры чалавек, — моршчыўся, успамінаючы, Букер. Ён трымаў лаўку, у якой рабочым выдавалі тавар па ўтроенай цане пад распіску. Даводзілася браць — куды дзенешся. Нарэшце скончылі справу з пшаніцай і хацелі развітацца з гаспадаром. «Пачакайце, — кажа ён, — трэба хмель сабраць». К таму часу якраз хмель паспеў. «Як хмель, калі дамаўляліся толькі на пшаніцу?» «Дык вы, — кажа, — вінаватыя мне па шэсць даляраў і трыццаць цэнтаў. Тавар бралі?» Выходзіла, не ён ім павінен заплаціць, а яны яму вінаватыя. Букер і яшчэ двое ўцяклі і вырашылі звярнуцца да суддзі. Той іх выслухаў, надзеў ім наручнікі і вярнуў назад.

«Верыць ці не верыць гэтаму Букеру?» Адно відавочна было: чалавечая годнасць негра прыніжалася тут у параўнанні з іншымі амерыканцамі.

…Маршалтаўн сустрэў іх гаманой выхаднога дня. Букер, як бы спяшаючыся, падаўся ў сваю царкву. Лявонка перш за ўсё наведаўся на пошту, каб дазнацца, ці няма ліста з дому. Ён заўважыў, што людзі пасміхаюцца, убачыўшы іх побач — белага і негра. Ва ўсмешках пракідалася, як яму здавалася, якаясьці незразумелая зласлівасць.

Нейкі бамбіза ў высокім шэрым капелюшы, увайшоўшы на пошту следам за Лявонкам, запытаў, скрывіўшы губы і не гледзячы ў яго бок: