Иван Шамякин - Крыніцы

Праўда, подступы да праўдзівага адлюстравання тагачаснай рэчаіснасці Іванам Пятровічам былі зроблены яшчэ ў рамане «У добры час» (1952), які, як слушна заўважыў В. Каваленка, стаў адным «з лепшых твораў беларускай прозы першай паловы 50-х гадоў пра жыццё калгаснай вёскі. Яго вартасць у тым, што ў ім адлюстраваны рэальныя турботы людзей пасляваеннага часу з яго нястачамі i неўладкаваным побытам».

Тым не менш у рамане «У добры час» пісьменнік, па вядомых пры-чынах, мог сказаць далека не ўсё, што яму хацелася сказаць. А пры-чыны гэтыя ў.тым, што панаваў дыктат афіцыйнай ідэалогіі, таму мас-так слова ні ў якім разе не павінен быў выходзіць за рамкі дазволенага.

Іншая рэч — раман «Крыніцы». Toe, што трывожыла i непакоіла I. Шамякіна як пісьменніка, грамадзяніна i проста сумленнага чалавека, не магло не ўвасобіцца на паперы. А сказаць несумненна было што: «Безумоўна, у гэтыя гады многа перажыта, многа перадумана, бо i самі гады былі незвычайныя… Я назваў бы гэты час «ідэалагічнай рэвалюцыяй». Аднак у многіх, нават сярод тых, хто верыў у змены i горача падтрымліваў ix, не было ўпэўненасці, што тэта назаўсёды». Дарэчы, значна пазней, з прыхода-м да ўлады ў сярэдзіне 60-х гадоў Брэжнева, так i адбылося. Сапраўды ўжо: «гром» вярнуўся i літасці ад яго чакаць не даводзілася.

Але вернемся непасрэдна да «Крыніц»… Сюжэт твора шмат у чым падобны на многія творы тагачаснай літаратуры, найперщ беларускай. У вёсцы з'яўляецца новы чалавек — настаўнік Міхась Кірылавіч Лемяшэвіч. Не проста так сабе прыязджае, а яго прызначаюць дырэктарам школы. Як высвятляецца, ён па добрай волі памяняў горад на вёску. Перад гэтым Лемяшэвіч вучыўся ў аспірантуры, напісаў кандыдацкую дысертацыю. І нечакана адмовіўся яе абараняць, бо ўпэўнены, што пакуль гэта рабіць ранавата. Адна рэч — тэарэтычныя развагі. Яны хоць i правільныя, але далёкія ад паўсядзённага жыцця. Разумеючы, што яму не стае педагагічнай практыкі, Міхась Кірылавіч i рашыўся на такі крок.

Сюжэт у многім традыцыйны. Але гэтая традыцыйнасць «спра-цоўвае» толькі на ўзроўні з'яўлення Лемяшэвіча ў Крыніцах. Тут ён вельмі падобны на шмат каго, хто прыязджаў на вёску, каб зрабіць жыццё там шчаслівым i заможным. A ў астатнім Лемяшэвіч, безу-моўна, вылучаецца з шэрагу колішніх пасланцоў партыі. Найперш сва-ёй сумленнасцю, прынцыповасцю. І, як хутка высвятляецца, Міхась Кірылавіч для вёскі чалавек ніколькі не чужы, паколькі добра ведае сельскае жыццё. І нават разбіраецца ў тэхналогіі вырошчвання сельскагаспадарчых культур.

Навошта падобнае настаўніку, тым. больш дырэктару школы? А вы запытайцеся ў сваіх дзядуль i бабуль, асабліва калі яны самі ў свой час настаўнічалі на вёсцы. I ў даваенны, i ў пасляваенны час педагог лічыўся там па сутнасці інтэлігентам нумар адзін. Ён з'яўляўся на сяле i першым агітатарам, i першым прапагандыстам. На яго ўскладаліся абавязкі па выпуску розных «баявых лісткоў», насценных газет. У час сяўбы ён нязменна прысутнічаў у полі. Пачыналася жніво — таксама ішоў на палетак. І на ферме быў чалавекам зусім не чужым. Іншая рэч, што многія глядзелі на ўсё гэта як на «абязалаўку». Ды i ў тым, пра што гаварылі, што прапагандавалі, не вельмі разбіраліся.

І вось Лемяшэвіч… Як той «прамень святла ў цёмным царстве» двурушнасці, паказухі. Ці трэба гаварыць, як цяжка яму даводзіцца. Але Міхась Кірылавіч i адступаць не прывык, ды i на кампрамісы надта не ідзе. Таму i ўзнікаюць у яго канфлікты i ca старшынёй мясцовага калгаса Махначом, i з завучам школы Арэшкіным, чалавекам недалёкім… Ды ўсё гэта, як кажуць, паўбяды. Як кажуць, гарэлым запахла, калі Лемяшэвіч не спадабаўся першаму сакратару райкома партыі. А Арцём Захаравіч Бародка прывык, што яму ніхто не пярэчыць. I ўвогуле любіць ён…ламаць людзей. Каб кожны станавіўся такім, якім таго хоча бачыць Бародка. Інакш чалавеку нездабраваць!

У той жа «Аўтабіяграфіі» Іван Шамякін прызнаваўся: «Бародку я падгледзеў у жыцці». Сапраўды, падобнага чалавека i кіраўніка не так лёгка i прыдумаць. Іншая рэч, калі мець «пад рукой» прататыпа, куды прасцей выпісваць яго характар. А характар у Арцёма Захаравіча няпросты. Яшчэ які няпросты. Ды i сам ён пры ўсёй, здавалася б, прамалінейнасці паводзін ніяк не ўкладваецца ў схему, згодна якой можна засведчыць, што хто-хто, а тэты на нешта добрае няздатны.

Уся бяда (і складанасць) у тым, што людзі, падобныя Бародку, усё ж індывідуальнасці. Аднак з адмоўным патэнцыялам. Больш таго, пры неабходнасці яны могуць умела маскіравацца. Для прыкладу, Бародка любіць падкрэсліваць сваю ролю ў аднаўленні разбуранай вайной гаспадаркі: «Я прыехаў — паўраёна зямлянак было. А зараз ніводнай. Я вывеў людзей з зямлянак! Я пабудаваў райцэнтр, заводы!.. Палюбуйцеся, — велічным жэстам паказаў ён на акно». І на самой справе гэта так. Як i нельга сумнявацца ў тым, што яго рашучасць, нават ваяўнічасць неабходны тады, калі трэба прыняць канкрэтныя меры.