Чингиз Айтматов - Буранны паўстанак

— А чаму? — найперш за ўсіх здзівіўся Сабітжан, шматзначна і важна прыўзняўшы бровы. Ён пачаў ужо ўвачавідкі п'янець. Распарыўся, расчырванеўся.

— Не ведаю. Нічога не паведамілі. Я «Маяк» увесь час на хвалі трымаў, ні слова не сказалі нават.

— Не можа быць! Тут нешта не так! — з выклікам усумніўся Сабітжан, хутка запіваючы глыток гарэлкі шабатам. — Кожны палёт у космас — гэта сусветная падзея… Разумееш? Гэта наш прэстыж у навуцы і палітыцы!

— Не ведаю чаму. І апошнія паведамленні знарок слухаў, і агляд газет слухаў таксама.

— Хм! — пакруціў галавой Сабітжан. — Каб быў я на месцы, на службе сваёй, я, канечне, ведаў бы! Крыўдна, дальбог. А можа, тут нешта не так?

— Хто яго ведае, што тут так, што не так, але мне асабіста крыўдна таксама, шчыра казаў Доўгі Эдыльбай. — Для мяне ён нібы свой касманаўт. Пры мне паляцеў. А можа, думаю, нехта з нашых хлопцаў. Во ўжо будзе радасць. Раптам дзе сустрэнемся, прыемна было б…

Сабітжан таропка перапыніў яго, нібы гнаны нейкай здагадкай:

— А-а, я разумею! Гэта запусцілі беспілотны карабель. Выходзіць, дзеля эксперыменту.

— Як гэта? — павёў вокам Эдыльбай.

— Ну, эксперыментальны варыянт. Разумееш, гэта проба. Беспілотны транспарт пайшоў на стыкоўку ці на выхад на арбіту, і пакуль невядома, як і што выйдзе. Калі ўсё будзе ўдала, дык будзе паведамленне і па радыё і ў газетах. А калі не, дык могуць і не інфармаваць. Проста навуковы эксперымент.

— А я дык думаў, — Эдыльбай журботна паскроб лоб, — што жывы чалавек паляцеў.

Усе змоўклі, трохі расчараваныя Сабітжанавым тлумачэннем, і, магчыма, размова на тым і заглохла б, ды толькі сам Едыгей незнарок падштурхнуў яе на новы круг.

— Значыцца, як я зразумеў, джыгіты, у космас пайшла ракета без чалавека? А хто ёю кіруе?

— Як хто? — здзіўлена склаў далоні Сабітжан і ўрачыста зірнуў на недасведчанага Едыгея. — Там, Едыке, усё па радыё робіцца. Па камандзе Зямлі, з Цэнтра кіравання. Усёй справай па радыё кіруюць. Разумееш? І калі нават касманаўт на борце, усё роўна па радыё накіроўваюць палёт ракеты. А касманаўту трэба дазвол атрымаць, каб самому нешта рабіць. Гэта, какетай [3] Какетай — ласкава-памяншальны і ў той жа час паблажлівы зварот. дарагі, не на Каранары ехаць па саразеках, надта там усё складана…

— Бач ты, як яно… — няўцямна прамармытаў Едыгей.

Буранны Едыгей не разумеў, як гэта кіраваць па радыё. У ягоным уяўленні радыё — гэта словы, гукі, што даносіліся з далёкіх адлегласцей. Але як можна кіраваць такім чынам неадухоўленым прадметам? Калі ў сярэдзіне прадмета чалавек знаходзіцца, тады іншая справа: ён выканае задачы — рабі так, рабі гэтак. Хацеў Едыгей пра ўсё гэта распытаць, ды рашыў, што не варта. Душа не згаджалася. Змоўчаў. Надта ж паблажлівым тонам выказваў Сабітжан сваю дасведчанасць. Вось, маўляў, вы нічога не ведаеце ды яшчэ лічыце мяне нікчэмным, а зяць, алкаш апошні, душыць мяне нават кінуўся, а я болей за вас усіх разумею ў такіх справах. «Ну і бог з табой, — падумаў Едыгей. — На тое мы цябе вучылі ўсё жыццё. Павінен жа хоць нешта ведаць лепей за нас, невукаў». І яшчэ падумалася Бураннаму Едыгею: «А што, калі такі чалавек уладу займее — падтопча ўсіх пад сябе. Ён пакуль на пасылках, а, бач, ужо хочацца яму, каб усе ў рот яму глядзелі, хоць тут, у саразеках…»

А Сабітжан і праўда, мусіць, захацеў дарэшты здзівіць, дабіць канчаткова баранлінцаў, магчыма, дзеля таго, каб такім чынам набіць сабе цану пасля ганебнага скандала з сястрой і сваяком. Загаварыць, затлуміць галовы рашыў. І пачаў ён расказваць ім пра неверагодныя дзівосы, пра навуковыя дасягненні, а сам тым часам не забываў пра гарэлку, глыток ды яшчэ глыток, усё запіваючы шубатам. І яго ўсё больш і больш несла, і ён пачаў ужо расказваць нешта такое неверагоднае, што бедныя баранлінцы не ведалі, чаму верыць, а чаму не.

— Вось мяркуйце самі, — казаў ён, пабліскваючы акулярамі і пазіраючы на ўсіх гарачліва і пранікліва, — мы, калі разабрацца, самыя шчаслівыя людзі ў гісторыі чалавецтва. Вось ты, Едыке, самы старэйшы цяпер паміж намі. Ты ведаеш, Едыке, як было раней і як цяпер. Навошта я кажу? Раней людзі верылі ў багоў. У Старажытнай Грэцыі жылі яны нібыта на гары Алімп. Але што гэта былі за багі? Прыдуркі. Што яны маглі? Паміж сабой не ладзілі, тым і славутымі сталі, а перамяніць лад чалавечага жыцця яны не маглі, ды і не думалі пра гэта. Іх не было, гэтых багоў. Гэта ўсё міфы. Казкі. А нашы багі — яны жывуць побач з намі, вось тут, на касмадроме, на нашай саразекскай зямлі, чым мы і ганарымся перад усім светам. І ніхто з нас не бачыць, ніхто не ведае, і не паложана, каб кожны стрэчны Мыркынбай-Шыйкымбай руку ім пры стрэчы торкаў: здароў, маўляў, як жывеш? Але яны сапраўдныя багі! Вось ты, Едыке, здзіўляешся, як яны кіруюць па радыё касмічнымі караблямі. Гэта ўжо лухта, пройдзены этап! Там апаратура, машыны дзейнічаюць па праграме. А настане час, калі з дапамогай радыё будуць кіраваць людзьмі, як тымі аўтаматамі. Вы разумееце — людзьмі, усімі пагалоўна, ад малога да старога. Ёсць ужо такія навуковыя дадзеныя. Навука і гэтага дабілася, улічваючы вашыя інтарэсы.