Тата хрыпіць, i ўсё:
— Не, брат, не на та-го-о на-рва-ла-ся… гэта табе не з мамай, не з Ко-ось… хр… хрр…
А сам толькі ножкамі стрыжэ, адна босая, адна ў галошы.
— Каб цябе пярун! — расставіла баба рукі.— Ён дзеравякаў наварочаўся, а ты яго б'еш, каб цябе бог пабіў… Унучак, памагай!
I цягне мачаху за спадніцу. Я з ёю разам упяўся. А тая як не схопіцца ды да бабы! Тата на мачаху: «Не смей маю мамашу біць!» Мачаха бачыць, што крута — за качалку, што на палку ляжала, а я зноў: «Урра!!» Дала яна нам. Тату па мухаедах, бабе па руцэ, а мне дык па крыжы як узбабоўчыла — ледзьве хвост павалок…
Я сяк-так уступіўся, за каптаи ды ходу. Нa вуліцы зачапіўся за нешта ды аб зямлю. Гляджу — што за чорт? — адзін бот свой, a другі — татаў, вялікі. Абодва, ліха ім, левыя. «Ды не, — падумаў я, — не пайду больш у хату!..»
Вярнуўся я з вячоркаў позна. Прабую сені — замкяутыя. Я дзуб-дзуб у акно, ціхенька, раз i другі. Баба мне адамкнула. Мачаха нават дзверы лапатай падперла. Распранаюся я ды бачу: ляжыць Хіма адна на ложку, загуменнем на хату адвярнулася, а бацька на лаве прымасціўся. Абое спяць. Лёг i я.
Баба пацеры якраз гаварыла, а я ёй, стукаючы, усю музыку перабіў. Дык давай яна зноў.
Я ўжо на намяць ведаю ўсе яе гэтыя «ў агурцэ твае, госпадзі» i «часнага, жыватварашчага», толькі слухаючы, навучыўся. I тут чую, кажа яна:
«…Шастая не ўбі, сядзьмая не пралюбы сатвары, васьмая не ўкрадзі…»
Гэта як раз палавіна. Тады пойдзе «Верую», «Аччанаш», «Да васкрэсне бог» i «Настуля хрышчоная». Во, во, дайшла!..
«Я, Настуля хрышчоная, на свет божы пушчоная, лажуся спаць на гаснодніх тарах. Станавіцеся ўсе святыя па баках, матка боская ў галавах, a Ісус Хрыстос у нагах…»
«Ого, думаю, абгародзіцца, i Хіма з качалкай не далезе». А яна далей.
«…і стойце ад поўначы да свету i ад свету да веку. Ссай, ссай, ссай».
Распранулася i лезе да мяне, на «гасподнія горы».
— Баба, — шапчу я.
Маўчыць. А мяне проста пушыць ад смеху.
— Бабка! Ты гэтак хораша молішся, — навучыла б ты Хіму маліцца!
— Хай цябе, — хліпае баба, — хай цябе, унучак, сляпога водзяць, як ты мяне заўсёды падводзіш…
1942
Напрадвесні яшчэ ўсё то ля док, то брудны снег, то лужыны, то голая зямля. Снег пад нагамі трымаедца, a ступіш на зямлю — так i глядзі: зачэрпаеш лапцем гразі.
Але неба ўжо вясёлае. З прасветлінамі ў хмарах, хаця i халоднае.
Два хлопчыкі ідуць за мамай з вёскі ў вёску па палявой дарозе.
Маці нясе пад пахай скрутак шарачку, загорнуты ў хустку. Высокая i дужая, яна маўчыць, ідзе шырока i цягавіта, нібы ў ярме сваёй удовінай долі.
Тая ж маці, што толькі паўгода таму назад, калі мёртвы бацька ляжаў яшчэ на ложку, a ў хаце былі сама ды малыя, — кідалася ад стала да парогa i, нема галосячы, ірвала жменямі валасы. Адна, твар у твар ca сваім неабдымным горам… Ды вось жыве, гаспадарыць.
Толькі i радасці — дзеці. Андрэй i Мішка. Не скажаш, што горшыя, чым у добрых людзей. I вучацца ўжо абодва, i дружаць. Трохі, вядома, распусныя, трэба глядзець…
— Вы ўжо хоць там, у хроснага, не выскаляйцеся лішне, — кажа яна, не азіраючыся. — Трэба харошымі быць, каб усе хвалілі.
— Што ж мы, сабакі — выскаляцца? — адказвае большы, Андрэй.
— Ну, ты глядзі ў мяне! З цябе нябось усе свечкі i загараюцца!..
Андрэеў хросны, дзядзька Макар, кравец. Малы, гарбаценькі, з вялікай галавой. Порткі суконныя, шырозныя — ажно ў зборкі пайшлі. У высокіх валенках, аж ногі не гнуцца.
Толькі хлопчыкі з мамай увайшлі ў яго хату, устаў з-за машыны, пачаў:
— Лізавета Іванаўна, кума! Андрэйка, хроснічак мой ненаглядны! Мішка!.. Сіроткі мае, чым жа вас ласаваць, чым сустракаць?
I — эх! — заківаўся, замітусіўся па хаце. Кошык з бульбай кашкануў валёнкам пад палок, лап'ё, што ляжала на лаве, шпурнуў у запечак…
А хата, хата ў яго!.. Цёмная, нізкая, ток пабіла на ямы.
— Не прастарэкуй ты лішне, Макар. Садзіся вось ды шый.
— А як жа ты, Лізаветка, — ты ж нешта прынесла?
— Паспею. Дай хоць адсапціся.
— Сядзь, дарагая, сядзь. Сагрэй бяседай сэрцайка. Яно ж i спяваецца: «Ах, божа ж мой, адзінота мая, прападае ўся работа мая!..»
Хросны сеў за машыну, заварушыў вялізнымі валёнкамі на рашотцы, i першы цуд яго беднай хаціны — магутны «зінгер» — загаманіў.
Мішка спачатку, цікаўна застыўшы, сачыў, як скача-гуляе блішчасты шпянёк, як круціцца белая шпулька. А потым — усё адно i тое ж, адно i тое ж… I ён пачаў патроху ныць:
— Мама, хадзем дадому… Мама…
— Паспееш. I дыхнуць з-за вас няма калі.
Читать дальше