Іван Шамякін - Снежныя зімы

Лагер — некалькі занесеных снегам зямлянак. Пуста — ні душы. Адзін застылы вартавы. З гэтай сілай мы хочам перамагчы тых, што прыехалі ў эшалонах, пакуль мы стаялі на станцыі? Іх танкі, іх гарматы?

Загадаў Будыку:

«Уключы радыё».

«Садзяцца батарэі».

«Уключы. Паслухаем Берлін».

Уключыў.

«Што яны перадаюць?»

«Рэпартаж з фронту. Журналіст учора разглядаў у бінокль Крэмль».

Гэта было першае такое паведамленне, пачутае намі. Я ўскочыў.

«Брэшаш!»

«Не я брашу. Фашыст».

Ён, Валька Будыка, ваенны інжынер, танкіст, акружэнец, які драпаў пехатой з-пад Беластока, не паверыў. Ці можа зрабіў выгляд, што не верыць. А я паверыў. Упершыню паверыў фашысцкаму радыё. Не, яны не перадаюць для сваіх, на ўвесь свет, што ўзялі Маскву. Такую брахню яны пускалі толькі для нашых людзей ужо месяц назад. А мы слухалі парад на Краснай плошчы, выступленне Сталіна і размнажалі лістоўкі. Сваім яны разважліва — чуваць па голасе дыктара — паведамляюць, які выгляд мае Крэмль, калі глядзець на яго ў бінокль з адлегласці…

«Інжынер! Адкуль яны глядзяць? З якога месца? За колькі вёрст?»

«Ніадкуль яны не глядзяць! Брэшуць!»

«Не, глядзяць, Валя. Глядзяць! Ідзі папрасі ў Любы спірту».

«Не дасць яна мне».

«Для мяне. Для камандзіра».

«І для цябе не дасць. Чуў я, як яна з табой гаварыла. Распусціў ты іх тут. Развялі дэмакратыю. Ніякай дысцыпліны».

«Не! Хлусіш! Ёсць дысцыпліна! Найвышэйшая. Ты думаеш, хлопцаў не катавалі? Не круцілі рукі? Не палілі жалезам? Але каб хоць адзін выдаў атрад, згадзіўся правесці іх сюды, нам усім даўно была б хана. Для цябе дысцыпліна — уменне выцягнуцца, казырнуць. А для мяне яна — ў вернасці. Партыі. Народу. Таварышам па атраду».

Не, наўрад ці сказаў я такія словы ў той вечар. Можа гаварыў іх раней, напэўна — пазней, бо мы неаднойчы спрачаліся пра сутнасць дысцыпліны, пра тое, ці трэба яна такая, якую ўводзіў перад вайной нарком.

Радавы Федзя Кучык драпаў з-пад Брэста гэтак жа, як і ты, інжынер Будыка. Толькі ён прыбег хутчэй і раней прыйшоў у атрад. І памёр героем. А як памром мы з табой, Валянцін Адамавіч?

Выла завіруха. А я ляжаў ці сядзеў у зямлянцы ў кампаніі маўклівага Шугановіча, які зусім не піў, і гаварлівага п’янаватага Будыкі і думаў: як я памру? Тады пераканаў сябе, што з лесу жывым мне не выйсці. Думкі пра смерць не страшылі, але волю скоўвалі. Без толу, без мін, з аднымі вінтоўкамі, усяго з двума кулямётамі, да якіх не так многа патронаў,— я не ведаў, што рабіць, як біць ворага, які ўжо разглядае ў біноклі Маскву.

Памерці ў партызанах — тысяча выпадкаў. Я выбіраў самы цяжкі, такі, які мог бы прынесці найбольшую карысць атраду, маім таварышам, што пісалі: «Не дазволіць камандзіру атрада дарэмна рызыкаваць…» Не дазволіць… Хто можа дазволіць ці не дазволіць памерці?

Камісар сказаў:

«Людзі лічаць, камандзір, што ты многа п’еш».

Я ўскіпеў:

«Хто лічыць? Ты лічыш? Манах! Кніжнік Фарысей! Прэч з вачэй маіх!»

Ён не пакрыўдзіўся, мой добры, ціхі Вася, завуч школы, паэт, які ў першую партызанскую вясну начамі праседжваў над рэчкай і слухаў салаўёў. Ён двойчы выратаваў мяне ад смерці: першы раз ад немцаў, другі — ад сваіх, ад камандзіра спецатрада, які хацеў расстраляць за тое, што я адмовіўся аддаць яму палавіну сваіх людзей. Ён не пакрыўдзіўся, Вася, не, але начаваць пайшоў у другую зямлянку, да партызан. Пакрыўдзіўся я. Не на яго. На сябе. Азірнуўся на сябе і… распёк, назваў апошнім слюнцяем. Будыка рагатаў з раптоўнай маёй самакрытычнасці. Вясёлы чалавек! Але не разумеў ты, што на душы ў мяне.

Каб ведаць, што там робіцца, пад Масквой! Каб ведаць пэўна! Безумоўна, нашы стаяць насмерць. Але памерці — не значыць перамагчы. Ці ёсць каму станавіцца замест тых, хто навекі лажыцца ў снег?

Хацелася знаць, што робіцца на фронце, не з перадач радыё. Не з крыклівых нямецкіх рэпартажаў. Не са скупых зводак Саўінфармбюро. Ад жывых сведак, якія напэўна скажуць больш! Ад гэтага, магчыма, залежала маё жыццё. Як у кожнага смяротніка, жыла надзея, глыбокая, таемная: вось-вось нешта павінна змяніцца, прыйдзе нейкая новая сіла… Раней верылі ў сілу боскую. Усё свядомае жыццё я верыў у сілу народа, партыі.

Загад мой быў што выбух бомбы: «Захапіць языка з санітарнага поезда!»

«Вар’яцтва, абсурд, п’яная гарачка! — так назваў гэты загад мой ціхі камісар. — Ты пасылаеш людзей на верную смерць, — казаў ён. — Роднага брата пасылаеш! Каму патрэбны такі „язык“? Навошта?»

Абурыла, што камісару не хочацца даведацца нешта большае, чым можна было пачуць па радыё, пра самае галоўнае, ад чаго залежалі наша жыццё, барацьба.