Fiodor Dostojewski - Idiota

Mowa o obrazie Hansa Holbeina młodszego Chrystus w grobie (1521), który Dostojewski widział w czasie swojego pobytu w 1867 r. w Bazylei w tamtejszym muzeum.

Według przypisu w cyt. wydaniu rosyjskim (t. 6, s. 728) mowa tu o znanej Dostojewskiemu zbrodni, która wydarzyła się w Petersburgu. Chłop z guberni jarosławskiej, Bałabanow, zabił mieszczanina Susłowa, po czym go obrabował z zegarka. Wiadomość o tym podała gazeta petersburska "Gołos" z 30 października 1867 r.

Z Apokalipsy.

Według przypisu w cyt. wydaniu rosyjskim Dostojewski posiadał w swojej bibliotece egzemplarz Koranu w przekładzie francuskim. Mahomet miał cierpieć na epilepsję.

Odnosi się to do wspomnianej w przyp. 2 sprawy o zabójstwo rodziny kupca Żemarina. Górski polecił kowalowi, by według jego własnego rysunku wykonał specjalny przyrząd, który następnie został przez niego użyty przy dokonywaniu zabójstwa.

W tekście oryginału omyłkowo: "w Pawłowsku". W przypisach wydania rosyjskiego (t. 6, s. 729) błąd ten został sprostowany.

Oficjalną datą utworzenia państwa rosyjskiego był r. 862, kiedy to ileńscy Słowianie, Krywicze i in. wezwali książąt wareskich, by sprawowali nad nimi rządy. Mowa więc tu najpewniej o r. 862.

W oryginale Kola istotnie poprawia Agłaję Iwanownę i mówi: "A. N. B.", co nie ma sensu, w utworze bowiem (por. przyp. 16) mowa o inicjałach A. M. D., które są skrótem łacińskich słów: Aue Mater Dei.

Agłaja Iwanowna z uporem powtarza: A. N. B., są to bowiem inicjały imienia i nazwiska Nastasji Filipowny (Anastazja Baraszkow).

Wiersz Puszkina bez tytułu (Żył na swietie rycar' biednyj...), włączony następnie przez poetę do Scen z czasów rycerskich.

Tłumaczenie Juliana Tuwima.

Początkowe litery: Nastasja Filipowna Baraszkow.

Aluzja do słynnego powiedzenia Horodniczego z I aktu 1 sceny Rewizora. Horodniczy opowiada o nauczycielu, że "objaśnia z takim zapałem, iż traci przytomność. Raz słuchałem jego wykładu: no cóż, póki mówił o Asyryjczykach i Babilończykach, jakoś to szło, ale jak się dorwał do Aleksandra Macedońskiego, trudno wprost powiedzieć, co mu się stało. Myślałem, że pożar wybuchł, jak Boga kocham! Zbiegł z katedry i z całych sił ryms krzesłem o podłogę. Oczywiście, oczywiście, Aleksander Macedoński to bohater, ale po cóż krzesło łamać?" Zdanie końcowe stało się w Rosji powiedzeniem oznaczającym, iż nigdy nie należy przebierać miary.

Mowa o siedmiotomowej edycji Annienkowa, ogłoszonej w 1855–57 r. i po raz pierwszy opartej o rękopisy Puszkina.

Górski — por. przyp. 2. Danilow — por. przyp. 21 do części pierwszej.

Według przypisów wydania rosyjskiego (t. 6, s. 729) Dostojewski ma tu na myśli czasopismo satyryczne "Iskra", wydawane w Petersburgu od 1859 do 1873. Czasopismo to, redagowane m.in. przez Wasilija Kuroczkina, było zbliżone do ośrodków rewolucyjno-demokratycznych.

Cytat z komedii Gribojedowa Mądremu bieda, akt. II, sc. 2.

Aluzja do znanej bajki Iwana Kryłowa.

W przypisach do wyd. rosyjskiego (t. 6, s. 730) podano, że Dostojewski ma tu na myśli Saltykowa-Szczedrina i jego utwór satyryczny Zarozumialy Fiedia (Samonadiejannyj Fiedia), ogłoszony w czasopiśmie "Swistok" w r. 1863, a wymierzony przeciw Dostojewskiemu. Dostojewski parodiuje ów utwór Szczedrina w wierszyku na s. 295 niniejszego wydania.

Aluzja do fragmentu powieści Czernyszewskiego Co robić? (Czto dzielat'?), gdzie bohaterka utworu, Wiera Pawłowna, w ten sposób mniej więcej żegna się z matką. Powieść Czernyszewskiego była niezwykle popularna w kołach ówczesnej radykalnej młodzieży rosyjskiej.

Według przypisów cyt. wydania rosyjskiego (t. 6, s. 730) Dostojewski miał tu na myśli Sergiusza Botkina (1832-1889), wybitnego lekarza.

Dostojewski robi tu aluzję do końcowych słów monologu Famusowa w IV akcie, 15 scenie komedii Gribojedowa (Mądremu biada). Słowa te brzmią:

Ach, Boże mój, cóż na to powie Księżna Maria Aleksiejewna!

Gra słów, polegająca na kiepskiej francuszczyźnie Kellera, wyzyskano tu fonetyczne podobieństwo nazwiska słynnego kaznodziei francuskiego Ludwika Bourdaloue (1632-1704), który jednak arcybiskupem nie był, do rosyjskiego wyrazu burda, oznaczającego kiepski napitek lub jadło (tu odpowiednik polski na określenie kiepskiego wina: cienkusz), oraz do nazwy gatunku wina francuskiego bordeaux.

Zgodnie z tabelą rang, wprowadzoną przez Piotra Wielkiego, stopnie niektórych wyższych urzędników służby państwowej cywilnej były przyrównywane do stopni generalskich (sztatskij gienieral).

Wyspa na pólnoco-wschód od centrum Petersburga, ówcześnie miejscowość letniskowa.

Eugeniusz Pawłowicz myli tu jak gdyby liberałów i socjalistów czy rewolucyjnych demokratów. Liberałowie istotnie rekrutowali się przeważnie z ziemian. Natomiast "seminarzyści", czyli młodzież studiująca w seminariach duchownych, byli zdecydowanie radykalni i pochodzili przeważnie z tzw. raznoczyńców, tj. warstw nieszlacheckich.

Bohater komedii Gribojedowa Mądremu biada.

Mowa o przemówieniu obrońcy we wspomnianej już (por. przyp. 2 do cz. II) sprawie Górskiego.

Goethe: Faust. Tragedii część pierwsza. Prolog w niebie. W oryginale :

Die Sonne tönt nach alter Weise In Brudersphären Wettgesang.

Apokalipsa, 9, I, , "I zatrąbił piąty Anioł, i widziałem, że gwiazda spadła z nieba na ziemię, a dano jej klucz studni przepaści. I otworzyła się studnia przepaści; i wystąpił dym z onej studni, jakoby dym pieca wielkiego, i zaćmiło się słońce i powietrze od dymu onej studni."

Mowa tu o polemice między Aleksandrem Hercenem i W. S. Pieczorinem, ogłoszonej na łamach czasopisma "Polarnaja Zwiezda", ks. 6, 1861 r. Londyn (por. Aleksander Hercen, Byloje i dumy, cz. VII, rozdz. LXX Pater V. Petcherine). Pierwszy cytat z wypowiedzi Pieczorina, drugi — z repliki Hercena.

W oryginale nazwisko to ma znaczenie ironiczne. Kislorod — tlen. Aluzja do materialistycznych poglądów przeważnej liczby ówczesnych studentów rosyjskich.

Mowa tu o Fiodorze Pietrowiczu Haassie (1780-1853), starszym lekarzu moskiewskich szpitali więziennych, znanym z dobroci dla więźniów i bardzo popularnym wśród ludności.

W oryg. niesczastnyj. Lud rosyjski tak nazywał więźniów i skazańców. Powszechnie okazywano im życzliwość i współczucie.

Strofa, którą cytuje Dostojewski jako przynależną Millevoye'owi, jest w istocie fragmentem ody innego poety francuskiego, Mikołaja Gilberta (1751-1780).

Piotr Franciszek Lacenaire (1800-1836) dokonał kilku zabójstw. Ujęty przez policję, kilkakrotnie uciekał; wreszcie w r. 1835 odbył się proces, w którym skazano go na śmierć. Stracony w Paryżu w r. 1836. W czasie pobytu w więzieniu pisał wspomnienia i wiersze, które ukazały się drukiem w r. 1836. Tu — synonim cynicznego, a zarazem inteligentnego przestępcy.