Алесь Адамовіч - Хатынская аповесць

— Вось, палюбуйцеся, Фларыян Пятровіч, якое яны сабе свята зрабілі — патрыятычнае! — нават з суда над забойцамі Сангмі! Тысячы пісьмаў прыходзіць да лейтэнанта Уільяма Колі, які ўзяў на сябе нацыянальную ношу — забіваць. А ён драпіруецца, какетнічае: «Скажа мне большасць (учора гаварылі: «Фюрэр скажа!») забіць цэлую краіну — заб'ю! Я заўсёды ставіў волю Амерыкі вышэй за сваё сумленне!» Заўважце розніцу: Клод Ізэрлі, які скінуў на горад першую атамную бомбу, сам лез у турму, прасіўся пад суд, покуль не схавалі «нацыянальнага героя» ў вар'яцкі дом. Там вайна ўсё-такі была супраць фашызму! А гэты толькі здзіўляецца: «Забойства? Смешна! Вы ж мяне паслалі, я выконваў абавязак! Самі ж казалі, што ў В'етнаме мы — «лепшыя з лепшых». Дык якога вам д'ябла!» — не смяшыце лейтэнанта. Сённяшнім ізэрлі смешны суд сумлення. Хоць у адрозненне ад Клода Ізэрлі яны будуць ведаць, які груз у чэраве ix самалёта ці ў зяпе ракеты… Вось так, Фларыян Пятровіч, а вы мяне ўсё ўгаворваеце! Усё яшчэ разлічваеце, на маю боскую цярплівасць? Усе знакі выстаўлены, паказаны. Выбірай, чалавек, куды ісці! Хіба мала знакаў: Бухенвальды, Хатыні ды Хірасімы… A дзесьці i апошні. Дабяжыш — звароту не будзе. Раней замест чалавека прырода старалася. Цяпер сам паклапаціся. Ёй ужо не саўладаць з тваімі бомбамі ды фашызмамі. Самому прыйдзецца.

I ўсё-такі! Так яно, дарагі Бокій, але i не так. Калісьці Гегель па-мефістофельску ўсміхаўся, што гісторыя адзіны дае ўрок, a іменна той, што яна нікога нічому не навучыла. Здавалася б, i сёння так: зноў Хатыні, зноў адольфы! Зноў знаходзяць прастакоў з кароткай памяццю, знаходзяць блізарукіх, знаходзяць жорсткіх — зноў пад рукамі сухое сучча для агню, які вось-вось папаўзе. Зноў кароценькія наркатычныя ідэі i наркотыкі замест ідэй.

Стрэлка скранулася, пастаяла, дрыжачы, i зноў нашчупвае тыя ж самыя рыскі…

Так i не навучыліся людзі нічому? Але ж мы не ведаем, так, Бокій, не ведаем, дзе б цяпер быў свет са сваімі бомбамі, калі б не пякельны вопыт трыццатых — саракавых гадоў!

I калі б не было ў чалавецтва тых пятнаццаці хвілін. Калі Нюрнбергскаму суду, журналістам, ахове, публіцы (i падсудным таксама) паказалі кінадакументы нацысцкіх зверстваў у Еўропе (у Беларусі, у Падмаскоўі, на Украіне, у Польшчы, у Югаславіі), паказалі Асвенцімы i Хатыні (яны яшчэ не называліся Хатынямі) i калі пасля гэтага зноў успыхнула святло ў зале, людзі, падняўшыся з месцаў, усе павярнуліся i сталі глядзець на галоўных забойцаў: пяць хвілін, дзесяць, пятнаццаць… Моўчкі глядзелі на чалавекападобных, якія такое тварылі.

Ужо не пятнаццаць хвілін, а дваццаць пяць гадоў доўжыцца ён, — той позірк… Так, дзе-нідзе фашызм ужо падняўся з той падсуднай лавы, размінае застоеныя мускулы, ужо не смірненька-здзіўленая міна на фізіяноміі, а нахабная ўхмылка. Ён ужо рыкае сытым баварскім голасам: «Сёння Германія дастаткова моцная. Мы маем права патрабаваць, каб усё мінулае было забыта» . Але новыя фюрэры нервуюцца, дзе б яны ні паявіліся. I даводзіцца нават першыя крокі рабіць пад позіркамі мільёнаў людзей, якія помняць…

Пятнаццаціхвілінны позірк той доўжыцца…

Сангмі… I адразу ўспыхвае, як у промні: Лідзіцэ, Арадур, Хатынь, Хатыні!

Малойчыкі, што лупяць па галовах за чытанне кніг… Адразу паўстае: вогнішчы з кніг на плошчах Берліна i Мюнхена!..

Штраус, Адольф фон Тадэн, Галдуотэр, Альмірантэ… I адразу праяўляюцца на твары вусікі, спаўзае на лоб касмыль…

Пра ix, пра новых фюрэраў, людзі памятаюць усё.

I яны самі памятаюць пра сябе… Хоць вельмі ж хацелася б забыць! Як сядзелі, злоўленыя, a людзі ў Нюрнбергу, у Мінску, у Кіеве, у Варшаве, у Бялградзе разглядвалі ix, a іхнія ахвяры з кінаэкранаў зноў глядзелі ў вочы… Помняць яны, цяперашнія, як раптам абмяклі пад гэтымі позіркамі, быццам i не было гэтага — дзесяцігоддзяў жорсткай улады над жыццём, над лесам мільёнаў… Помняць яны, як у ix (тады ix называлі герынгамі, кохамі, гесамі) расцягваліся ад паслухмянай усмешкі губы перад салдатам, канваірам, пераможцам. Як бездапаможна, непадобна выглядалі яны, нядаўнія дучэ, пад дулам партызанскага аўтамата ( «— Я ведаю, мне не зробяць шкоды!» ). Як вішчэлі, зажмурвалі вочы, страчвалі прытомнасць, як не хацелася ім, кальтэнбрунэрам i розенбергам, у пятлю, хоць чужыя смерці, мільёны, імі запланаваныя, абуджалі ў ix толькі прафесійную нудоту. I як у ix, што называліся тады Гітлерам, дрыжэлі губы i пальцы, калі ад усяго ў ix засталася толькі пацучыная атрута.

Як бы нахабна ні паводзілі сябе сёння пад абаронай новай сілы, улады, яны памятаюць, што тады была ў ix улада над паловай свету, а потым быццам прачнуліся, апынуўшыся сам-насам са сведкамі — суддзямі, якіх, здавалася, яны даўно спалілі ў крэматорыях…