Алесь Адамовіч - Хатынская аповесць

Нешта заварожвае ў гэтай дзікай хадзьбе па сваім i па чужым следзе. Мы ўжо дарожку прабілі ў торфе — мы i немцы. Колькі ж мы кружым? I колькі нам яшчэ хадзіць?.. Не, мы ўжо не ходзім: ногі соладка выцягнуліся, яны гудуць, як прапелер, а заплюшчыш вочы — дык i сапраўды здаецца, што цябе паднімае, што цела тваё, якое ные, дрыжыць кожнай мышцай, пакалыхваецца над зямлёй. Млосна ад такога пакалыхвання, спяшаешся расплюшчыць вочы. Мы ляжым у той самай, зарослай лазняком, канаве, нас тут пакінулі. Косця-начштаба прапанаваў Касачу: схаваць некалькі чалавек i паглядзець, як ідуць немцы, колькі ix, што ў ix i чаго чакаць ад ix? Начштаба сам застаўся з намі. Чацвёра нас ў гэтай канаве. Мы яшчэ бачым нашых касачоўцаў, глядзім, як яны знікаюць. Шмат насілак, занадта шмат. Людзі ледзь ногі перастаўляюць, хістаюцца ад стомы, ад спёкі, ад чаду. Жывых душыць, б'е кашаль. Калі ляжыш спакойна, кашаль не так мучыць, але i нас ён не пакідае — асабліва тоўстага Пухава. Косця пытае час ад часу:

— Ну, не надакучыла?

Чалавек рукой, кепкай хоча заглушыць кашаль, прыпадае тварам да зямлі, глядзіць вінавата мокрымі, чырвонымі вачамі. Апраўдваецца:

— Вады б…

— Зараз прынясуць… немцы, — гаворыць Косця-начштаба, — слухай, паўзі ты, дзядзька, па канаве вунь туды, далей.

Але тут закашляўся Зуёнак, а потым i сам начштаба.

— Усё роўна паўзі,— гаворыць Косця, — хопіць тут i без цябе хрыпуноў.

Тоўсты партызан папоўз, душачыся кашлем, а мы яму паказваем: яшчэ чутно, далей, яшчэ далей!

Лежачы, можаш хоць вочы працерці. Калі не мог, калі занятыя былі рукі, здавалася, што толькі працерці ix трэба, зняць гэту казытлівую слязу — i стане лепш. Насоўкі ў мяне, зразумела, няма, усё на мне такое запэцканае граззю, сажай, што да вачэй не паднясеш. Я выцягнуў ніз сподняй сарочкі, жоўтай i caлёнай — самае чыстае, што ў мяне ёсць, — i ёю тру вочы. А сонца плавіцца ў дыме, плыве, таксама запаленае: яно з нейкім злавесным сінявым адлівам. Сонца пячэ, паліць, а мяне калоціць нейкі холад. Здаецца, што i ў паветры, прапаленым, прадымленым, разліты гэты холад: спіны тарфяных узгоркаў-звяруг дрыжаць дробна, бесперастанку…

Вось яны — пярэднія немцы, дазор! Гэтае пачуццё заўсёды асаблівае: з засады глядзець, як паяўляюцца перад табой ворагі. Вось гэты… Вы ніколі адзін аднаго не бачылі, не ведалі, што другі ёсць на зямлі, але недзе нешта склалася так, а не іначай, i няма цяпер людзей больш звязаных адзін з другім, чым вы: адно жыццё на дваіх, адна смерць на дваіх — дзяліце!

Але мы не засада, мы самі сябе пасадзілі ў пастку. Тут i застанёмся, нас заб'юць у гэтай канаве, калі немцы раптам уздумаюць агледзець яе ці мы выдадзім сябе кашлем, які пачынае раптам калаціць то мяне, то Зуёнка, то Косцю. У нас робяцца спалоханыя i вінаватыя твары, мы кідаемся тварам, ротам на руку, у зямлю i не кашляем ужо, a ціха гудзім, стогнем.

У зялёных мундзірах ці ў плямістых накідках, у касках — ідуць немцы. Па адным i групамі. I ўсё глядзяць на лазняк, насцярожана трымаюцца, адступаючы ад кустоў. Яны чакаюць нашага з'яўлення адтуль. Вось яно што! Немцы лічаць, што загналі нас у гэты лазняк (мы ўжо даўно не адгукаемся на іхнія стрэлы), што мы заселі ў лесе. Ходзяць i чакаюць, калі мы выбежым на адкрытае, пад ix кулямёты. Вось адзін спыніўся i застрачыў з аўтамата ў глыб лесу. I адразу другі, трэці стрэлілі — з вінтовак. Хмызняк абстрэльваюць. У наш бок яны i не глядзяць. Шмат ix, больш за сотню вываліла з-за лазняку, i ўсё новыя з'яўляюцца, ідуць у кірунку да нашай канавы. Тыя, што ўсярэдзіне калоны, не глядзяць на кусты, не страляюць: гэтыя нясуць параненых, забітых. I таксама, як мы, — на плашчах, на коўдрах: па чатыры, па шэсць чалавек каля ношы, спатыкаючыся, перашкаджаючы адзін аднаму. Водзіць ix у бакі. Чуваць вялыя галасы. Усё бліжэй падыходзяць немцы, i ix кашаль — выратавальны, гучны — чуваць нам. Свой мы заціскаем у сабе — хто далоньмі, хто рукавом. Вось ужо i апошнія немцы паказаліся з-за лазняку. Гэтыя збіліся ў цесную групу i не на кусты глядзяць, а назад азіраюцца: чакаюць нас ззаду. Увесь выгляд ix паказвае, што не яны нас, а мы ix гонім. Пярэднія перакананы, што загналі нас у кусты, а гэтым здаецца, што партызаны ціснуць, гоняць ix. Павернецца, пастрочыць з аўтамата назад i даганяе сваіх, на хаду выцягваючы з халявы ці з сумкi новы «ражок» з патронамі.

Спачатку мы ўсё чакалі, што нас адкрыюць. Але вось яны зусім побач: кашляюць, размаўляюць, страляюць — метраў за пяцьдзесят ад нас. Наша канава ўпіраецца проста ў лазняк, i немцам даводзіцца спускацца, перасякаючы яе. Усё надступіла ўсутыч, здаецца, што проста на нас яны ідуць, вось-вось на галаву стануць. I ў той жа час усё аддалілася: нібы не ты гэта ляжыш тут ці ты, але не цяперашні, а было гэта некалі з табой i ўжо прайшло, прамінула i толькі ўспамінаецца — да жаху рэальна…